DEI VERBUM

 Kostituzzjoni Dommatika tal-Konċilju Vatikan II

fuq Ir-Rivelazzjoni Divina

WERREJ

01 Daħla

 

Kap I IR-RIVELAZZJONI

02 Natura u oġġett tar-rivelazzjoni

03 Tħejjija għar-rivelazzjoni evanġelika

04 Ġesł jtemm ir-rivelazzjoni

05 Għandna nilqgħu r-rivelazzjoni b'fidi

06 Il-veritajiet rivelati

 

Kap II IT-TRASMISSJONI TAR-RIVELAZZJONI DIVINA

07 It-Trasmissjoni tar-Rivelazzjoni

08 It-Tradizzjoni mqaddsa

09 Relazzjoni bejn it-Tradizzjoni u l-Iskrittura Mqaddsa

10 Relazzjoni tat-Tradizzjoni u tal-Iskrittura Mqaddsa mal-Knisja kollha u mal-Maġisteru

 

Kap III L-ISPIRAZZJONI DIVINA U L-INTERPRETAZZJONI TAL-ISKRITTURA MQADDSA

11 Ispirazzjoni u veritą fl-Iskrittura Mqaddsa

12 Kif għandha tkun interpretata l-Iskrittura Mqaddsa

13 Il-''kondixxendenza'' tal-għerf ta' Alla

 

Kap IV IT-TESTMENT IL-QADIM

14 L-istorja tas-salvazzjoni fil-Kotba tat-Testment il-Qadim

15 Importanza tat-Testment il-Qadim għall-insara

16 Għaqda bejn it-Testment il-Qadim u t-Testment il-Ġdid

 

Kap V IT-TESTMENT IL-ĠDID

17 Il-kobor tat-Testment il-Ġdid

18 Oriġini Appostolika tal-Evanġelji

19 L-Evanġelji huma storiċi

20 Il-kotba l-oħra tat-Testment il-Ġdid

 

Kap VI L-ISKRITTURA MQADDSA FIL-ĦAJJA TAL-KNISJA

21 Qima tal-Knisja lill-Iskrittura Mqaddsa

22 It-traduzzjonijiet għandhom ikunu magħmulin tajjeb

23 Impenn appostoliku tal-istudjużi

24 L-Iskrittura, pedament tat-teoloġija u tal-predikazzjoni

25 Kulħadd imħeġġeġ jaqra l-Iskrittura Mqaddsa

26 Tama tal-Knisja

 

 

KOSTITUZZJONI DOMMATIKA DWAR

IR-RIVELAZZJONI DIVINA

''DEI VERBUM''

 

Daħla

1. Il-Konċilju Mqaddes, filwaqt li jisma' bil-qima l-kelma t'Alla u jipproklamaha b'fiduċja, jimxi fuq il-kliem ta' San Ġwann li jgħid: ''Qegħdin inxandrulkom il-ħajja ta' dejjem li kienet għand l-Missier u dehret lilna. Qegħdin inxandrulkom dak li aħna rajna u smajna, biex intom tissieħbu magħna u l-għaqda tagħna tkun mal-Missier u ma' Ibnu Ġesł Kristu'' (1 Ġw. 1, 2-3).Għalhekk, filwaqt li jimxi fuq il-passi tal-Konċilji ta' Trentu u tal-Vatikan I, fi ħsiebu juri t-tagħlim ġenwin dwar ir-rivelazzjoni divina u kif għaddiet fiż-żmien, biex bl-aħbar tas-salvazzjoni d-dinja kollha, meta tisma' temmen, meta temmen tittama u meta tittama tħobb.[1]

 

 

Kap I

IR-RIVELAZZJONI

 

Natura u oġġett tar-rivelazzjoni

2. Fit-tjieba u l-għerf tiegħu Alla għoġbu jirrivela lilu nnifsu u jgħarraf il-misteru tar-rieda tiegħu (cf. Ef 1,9) li bih il-bnedmin, permezz ta' Kristu, il-Verb magħmul bniedem, fl-Ispirtu s-Santu jistgħu jersqu lejn il-Missier u jkollhom sehem min-natura ta' Alla (cf. Ef 2,18; 2 Pt 1,4). U sewwasew b'din ir-rivelazzjoni Alla li ma jidhirx (cf. Koh 1,15; Tim 1,17) fl-imħabba kbira tiegħu jitkellem mal-bnedmin bħal ħbieb(cf. Eż 33,11; Ġw 15,14-15) u jgħix magħhom (cf. Bar 3,38) biex jistedinhom u jdaħħalhom f'għaqda miegħu. Dan il-pjan tar-rivelazzjoni jsir bi ġrajjiet u kliem magħqudin sewwa flimkien, b'mod li l-ħidmiet li Alla għamel fl-istorja tas-salvazzjoni juru u jsaħħu t-tagħlim u l-ħwejjeġ imfissra mill-kliem, u l-kliem ifisser l-opri u jiċċara l-misteru moħbi fihom. Il-veritą profonda mbagħad, fuq Alla u s-salvazzjoni tal-bnedmin, b'din ir-rivelazzjoni tidher lilna ċara fi Kristu li huwa fl-istess waqt il-medjatur u l-milja tar-rivelazzjoni kollha kemm hi.[2]

Tħejjija għar-rivelazzjoni evanġelika

3. Alla li ħalaq u jżomm il-ħwejjeġ kollha permezz tal-Verb (cf. Ġw 1,3) jagħti lill-bnedmin fil-ħwejjeġ maħluqa xhieda li ma tieqafx tiegħu nnifsu (cf. Rum 1,19-20); u barra minn dan, billi ried jiftaħ it-triq tas-salvazzjoni tas-sema, sa mill-bidu għarraf lilu nnifsu lill-ewwel missier u omm. Wara l-waqgħa tagħhom, bil-wegħda tal-fidwa, refagħhom mill-ġdid fit-tama tas-salvazzjoni (cf. Ġen 3,15) u baqa' l-ħin kollu jieħu ħsieb tal-bnedmin biex jagħti l-ħajja ta' dejjem lil dawk kollha li jfittxu s-salvazzjoni billi jżommu sħiħ fl-għemil it-tajjeb (cf. Rum 2, 6-7). Fiż-żmien magħżul minnu sejjaħ lill Abraham biex jagħmel minnu poplu kbir (Ġen 12, 2-3); wara l-patrijarki, Alla qajjem lil Mosė u l-profeti biex permezz tagħhom il-poplu jitgħallem jagħraf lilu bħala Alla waħdieni, ħaj u veru, Missier ħanin u mħallef ta' ħaqq, u jibqa' jistenna s-Salvatur imwiegħed. Hekk ħejja matul is-sekli t-triq għall-Evanġelju.

 

Ġesł jtemm ir-rivelazzjoni

4. Wara li Alla ħafna drabi u b'ħafna manjieri tkellem permezz tal-profeti, ''f'dan l-aħħar żmien huwa kellimna permezz ta' Ibnu'' (Lhud 1,1-2). Għaliex huwa bagħat 'l Ibnu, jigifieri l-Verb etern, li jdawwal lill-bnedmin kollha, biex jgħammar fost il-bnedmin u jgħarrfilhom il-misteri l-aktar profondi ta' Alla (Ġw 1,1-18). Għalhekk Ġesł Kristu, l-Iben ta' Alla magħmul bniedem, mibgħut bħala ''bniedem lill-bnedmin'',[3] jitkellem il-kliem ta' Alla (Ġw 3,34) u jwassal sat-tmiem l-opra tas-salvazzjoni li fdalu l-Missier (Ġw 5,36; 17,4). Għalhekk hu, li min jara lilu jara lill-Missier (Ġw 14,9) bil-preżenza sħiħa tiegħu stess u bil-manifestazzjoni tiegħu bil-kliem u bil-għemil, bis-sinjali u bil-mirakli, u l-aktar bil-mewt u bil-qawmien glorjuż tiegħu mill-imwiet, u fl-aħħarnett billi bagħat l-Ispirtu tal-veritẚ, ikompli u jikkompleta r-rivelazzjoni u jsaħħaħha bir-rieda ta' Alla, jiġifieri li Alla hu magħna biex jeħlisna mid-dlamijiet tad-dnub u tal-mewt u jqajjimna għall-ħajja ta' dejjem.

Dak li ġara fl-inkarnazzjoni ta' Kristu skont il-Pjan ta' Alla, in kwantu hu alleanza ġdida u definittiva, ma jgħaddi qatt iżjed, u ma għandna nistennew l-ebda rivelazzjoni pubblika oħra qabel id-dehra glorjuża ta' Sidna Ġesł Kristu (cf. 1 Tim 6,14; Tit 2,13).

 

Għandna nilqgħu r-rivelazzjoni b'fidi.

5. Lil Alla li jirrivela ruħu għandna nagħtu l-ubbidjenza tal-fidi (cf. Rum 16,26; cf. Rum 1,5; 2 Kor 10,5-6) li biha l-bniedem jerħi ruħu kollu kemm hu liberament f'idejn Alla billi '' lil Alla li jirrivela ruħu jagħtih, għax irid, il-qima kollha tal-intellett u tar-rieda''[4] u jilqa' bil-qalb ir-rivelazzjoni mogħtija minnu. Biex wieħed jista' joffri ('l Alla) din il-fidi, jeħtieġ il-grazzja ta' Alla li taħdem fih minn qabel u li tgħinu; jeħtieġ l-għajnuniet interjuri tal-Ispirtu s-Santu li jċaqlaq il-qalb u jdawwarha lejn Alla, jiftaħ għajnejn l-intelliġenza u jagħti lil ''kulħadd il-ħlewwa li tiġi meta nilqgħu u nemmnu l-veritą''.[5] Biex imbagħad nifhmu aktar profondament ir-rivelazzjoni, l-istess Spirtu s-Santu jipperfezzjona bla heda l-fidi permezz tad-doni tiegħu.

 

Il-veritajiet rivelati

6. Bir-rivelazzjoni Alla ried juri u jikkomunika lilu nnifsu u d-digrieti eterni tar-rieda tiegħu dwar is-salvazzjoni tal-bnedmin; ''jiġifieri biex jagħtihom sehem tal-ġid divin li jisboq għalkollox il-fehma tal-intelliġenza tal-bniedem.'[6]

Il-Konċilju Mqaddes jistqarr li ''Alla, prinċipju u tmiem tal-ħwejjeġ kollha, jista' jingħaraf b'ċertezza mill-ħwejjeġ maħluqa bid-dawl naturali tar-raġuni tal-bniedem.'' (cf. Rum 1,20); u jgħallem ukoll li hu permezz tar-rivelazzjoni li ''fil-ħwejjeġ ta' Alla, kulħadd jista', ukoll fil-kondizzjonijiet ta' ġens il-bniedem kif inhu issa, jagħraf bil-ħeffa, b'ċertezza sħiħa u mingħajr taħwid ta' żbalji, dak kollu li r-raġuni tal-bniedem tista' tifhem. ''[7]

 

Kap II

IT-TRASMISSJONI TAR-RIVELAZZJONI DIVINA

 

7. Alla, b'tjieba l-aktar kbira, iddispona biex dak kollu li huwa kien irrivela għas-salvazzjoni tal-ġnus kollha jibqa' dejjem sħiħ u jitwassal min-nisel għal nisel. Għalhekk Kristu l-Mulej, li fih tintemm ir-rivelazzjoni kollha tal-kbir Alla (cf. 2 Kor 1,30; 3,14-46), ordna lill-Appostli li jippidkaw lil kulħadd l-evanġelju bħala l-għajn ta' kull veritą li ssalva u ta' kull regola morali[8] u b'hekk iqassmu d-doni ta' Alla. Dan l-Evanġelju kien qabel imwiegħed mill-profeti u wara ntemm u xxandar minn Kristu nnifsu. L-Appostli temmew bil-fedeltą l-kmand ta' Kristu. Bix-xandir tal-fomm, bl-eżempju u bl-istituzzjonijiet huma għaddew kemm dak li kienu rċevew minn fomm Kristu, mill-ħajja li għaddew miegħu u minn dak li kien għamel, kemm dak li kienu tgħallmu mill-ispirazzjoni tal-Ispirtu s-Santu. Il-kmand ta' Kristu ntemm ukoll minn dawk l-Appostli u n-nies ta' madwarhom li, bl-ispirazzjoni tal-istess Spirtu s-Santu, xandru bil-kitba l-aħbar tas-salvazzjoni.[9]

L-Appostli, mbagħad, biex l-Evanġelju jinżamm dejjem sħiħ u ħaj fil-Knisja, ħallew bħala suċċessuri tagħhom 'l Isqfijiet '' billi fdawlhom il-post tagħhom ta' għalliema.''[10] Din it-Tradizzjoni Mqaddsa u l-Kitba Mqaddsa taż-żewġ Testmenti huma bħal mera li fiha l-Knisja li għada miexja fuq l-art tikkontempla 'l Alla li minnu tirċievi kollox sakemm tasal biex tarah wiċċ imbwiċċ kif inhu. (cf. I Ġw3,2).

 

It-Tradizzjoni mqaddsa

8. Għalhekk il-predikazzjoni tal-Appostli, li b'mod speċjali hi mfissra fil-kotba ispirati, kellha tibqa' mħarsa b'suċċessjoni li ma taqta' qatt sal-aħħar tad-dinja. L-Appostli għalhekk, filwaqt li għaddew dak li huma kienu rċevew, iwissu 'l-insara biex iżommu t-tradizzjonijiet li kienu tgħallmu sew bil-kelma sew bil-kitba (cf. 2 Tes 2,15), u biex jissieltu għal dik il-fidi li ngħatatilhom darba għal dejjem (cf. Ġuda 3).[11] Dak imbagħad li għaddew l-Appostli jiġbor fih kulma jservi għall-ħajja qaddisa tal-Poplu ta' Alla u għat-tkattir tal-fidi. Hekk il-Knisja, fit-tagħlim, il-ħajja u l-kult tagħha, iżżomm dejjem ħaj dak kollu li hija hi u dak kollu li hija temmen u tgħaddih lill-ġenerazzjonijiet kollha.

Din it-tradizzjoni li ġejja mill-Appostli tiżviluppa ruħha fil-Knisja bl-għajnuna tal-Ispirtu s-Santu; infatti sew il-ħwejjeġ sew il-kliem li t-tradizzjoni tgħallem jinftiehmu aħjar b'diversi modi; bir-riflessjoni u l-istudju tal-insara li jimmeditaw f'qalbhom fuqhom.(cf. Luqa 2,19.51); bil-fehma profonda li l-insara jakkwistaw tal-ħwejjeġ spiritwali bil-predikazzjoni ta' dawk li flimkien mas-suċċessjoni tal-Isqfijiet irċevew d-don ċert tal-veritą. Il-Knisja, jiġifieri, matul is-sekli, timxi bla ma tieqaf lejn il-milja tal-veritą divina sakemm il-kliem ta' Alla jintemm għalkollox fiha.

Il-kliem tas-Santi Padri jagħti xhieda tal-preżenza li tagħti l-ħajja ta' din it-tradizzjoni, li t-teżori tagħha huma msawbin fil-prattika u fil-ħajja tal-Knisja li temmen u titlob. Hija l-istess tradizzjoni li tgħarraf lill-Knisja l-kanoni sħiħ tal-Kotba Mqaddsa; huwa fit-tradizzjoni li l-Knisja tfiehem aħjar u tħaddem il-ħin kollu l-istess Kotba Mqaddsa; hekk Alla li tkellem fl-imgħoddi, ma jieqafx jitkellem mal-Għarusa tal-Iben maħbub tiegħu. Hekk l-Ispirtu s-Santu li permezz tiegħu l-leħen ħaj tal-Evanġelju jinstama' fil-Knisja u permezz tagħha fid-dinja, iwassal lil dawk li jemmnu għall-veritą sħiħa u jagħmel li l-Kelma ta' Kristu tgħammar fihom fl-għana kollu tagħha (cf. Kol 3,16).

Relazzjoni bejn it-Tradizzjoni u l-Iskrittura Mqaddsa

9. Għalhekk it-Tradizzjoni Mqaddsa u l-Iskrittura Mqaddsa huma magħqudin sewwa bejniethom u għandhom x'jaqsmu sfieq ma' xulxin. Għaliex it-tnejn ġejjin mill-istess nixxiegħa divina u b'xi mod jagħmlu ħaġa waħda u jimxu lejn l-istess skop. Infatti l-Iskrittura Mqaddsa hija l-kelma ta' Alla inkwantu miktuba bl-ispirazzjoni tal-Ispirtu ta' Alla; it-Tradizzjoni Mqaddsa twassal sħiħa l-kelma ta' Alla, fdata minn Kristu Mulej u mill-Ispirtu s-Santu lill-Appostli, lis-suċċessuri tagħhom, biex, imdawlin mill-Ispirtu tal-veritą, bil-predikazzjoni tagħhom iżommuha bil-fedeltą, ifissruha u jxerrduha. Hekk jiġri li l-Knisja tikseb iċ-ċertezza fuq il-ħwejjeġ kollha rivelati mhux mill-Iskrittura biss. Għalhekk il-waħda u l-oħra għandhom jintlaqgħu bl-istess sentiment ta' tjieba u qima.[12]

 

Relazzjoni tat-Tradizzjoni u tal-Iskrittura Mqaddsa

mal-Knisja kollha u mal-Maġisteru

10. It-Tradizzjoni Mqaddsa u l-Iskrittura Mqaddsa jagħmlu depożitu sagru wieħed tal-kelma ta' Alla fdat lill-Knisja. Meta l-poplu qaddis kollu, magħqud mar-Rgħajja tiegħu, ikun fidil lejh. huwa jzomm sħiħ bla ma jaqta' fit-tagħlim tal-Appostli, fl-għaqda tal-aħwa, fil-ksir tal-ħobż u fit-talb (cf. Atti 2,42 gr). Hekk l-Isqfijiet u l-fidili jkunu qegħdin isaħħu l-għaqda spiritwali tagħhom meta jżommu, iwettqu u jistqarru l-fidi li rċevew.[13]

Id-dmir imbagħad li jinterpreta awtentikament il-kelma ta' Alla miktuba jew imwassla mit-tradizzjoni[14] hu fdat biss lill-Maġisteru ħaj tal-Knisja[15] illi jeżerċita l-awtoritą tiegħu f'isem Ġesł Kristu. Dan il-Maġisteru iżda mhuwiex aqwa mill-kelma ta' Alla, imma jaqdiha billi jgħallem biss dak li ngħadda nkwantu, bil-kmand ta' Alla u bl-għajnuna tal-Ispirtu s-Santu, jisimgħu bit-tjieba, iżommu bil-qdusija u jfissru bil-fedeltą. U minn dan d-depożitu waħdieni tal-fidi l-Maġisteru joħroġ dak kollu li jipproponi biex ikun emmnut bħala rivelat minn Alla.

Hi ħaġa ċara għalhekk li t-Tradizzjoni Mqaddsa, l-Iskrittura Mqaddsa u l-Maġisteru tal-Knisja, b'dispożizzjoni l-aktar għarfa ta' Alla huma hekk marbutin u magħqudin flimkien li ma jistgħux jeżistu independentement, u t-tlieta flimkien, taħt il-ħidma ta' Spirtu Qaddis wieħed, iservu effikaċement għas-salvazzjoni tal-erwieħ.

 

Kap III

L-ISPIRAZZJONI DIVINA U L-INTERPRETAZZJONI TAL-ISKRITTURA MQADDSA

Ispirazzjoni u veritą fl-Iskrittura Mqaddsa

11. Il-veritajiet rivelati minn Alla, li huma miġburin u mfissrin fil-kotba tal-Iskrittura Mqaddsa, inkitbu bl-ispirazzjoni tal-Ispirtu s-Santu, Ommna l-Knisja Mqaddsa, b'fidi ġejja mill-Appostli, iżżomm bħala sagri u kanoniċi l-kotba kollha sħaħ sew tat-Testment il-Qadim sew it-Testment il-Ġdid, bil-partijiet kollha tagħhom, għaliex, miktubin bl-ispirazzjoni tal-Ispirtu s-Santu (cf. Ġw 20,31; 2 Tim 3,16; 2 Pt 1,19-21; 3,15-16), għandhom 'l Alla bħala awtur u bħala tali kienu mogħtija lill-Knisja.[16] Biex jinkitbu l-Kotba Mqaddsa Alla għażel xi bnedmin u nqeda bihom waqt li ħalliehom jużaw il-fakultajiet u l-kapaċitajiet tagħhom.[17] hekk, bil-ħidma tiegħu fihom u permezz tagħhom,[18] huma kitbu ta' veri awturi, dawk il-ħwejjeġ kollha u dak biss li huwa ried li jinkitbu.[19]

Għalhekk, billi dak kollu li l-awturi ispirati, jew aġjografi, kitbu għandna nżommuh bħala dak li ntqal mill-Ispirtu s-Santu, hekk ukoll, bħala konsegwenza, għandna nemmnu li l-Kotba tal-Iskrittura Mqaddsa jgħallmu b'ċertezza, b'fedeltą u mingħajr żbalji l-veritą li għas-salvazzjoni tagħna, Alla ried li tinġabar fil-Kotba Mqaddsa[20] Għalhekk '' l-Iskrittura kollha hija mnebbħa minn Alla, u tiswa biex wieħed jgħallem, iċanfar, iwiddeb u jrawwem fis-sewwa, biex hekk il-bniedem ta' Alla jkun perfett mħejji għal kull ħidma tajba.'' (2 Tim 3,16-17 gr).

 

Kif għandha tkun interpretata l-Iskrittura Mqaddsa

12. Billi Alla fl-Iskrittura Mqaddsa tkellem permezz ta' bnedmin u bi kliem il-bnedmin[21], min ifisser l-Iskrittura Mqaddsa, biex jifhem sewwa dak li Alla ried jgħarrafna, għandu jfittex b'attenzjoni x'fehmu jfissru l-kittieba sagri u x'għoġbu Alla jgħarrafna bi kliemhom.

Biex insibu l-intenzjoni tal-kittieba sagri għandna nagħtu kas ukoll, fost ħwejjeġ oħra, tal-forom letterarji. Għaliex il-veritą titqiegħed quddiemna u titfissrilna b'modi differenti, skont jekk it-test ikunx ta' storja jew ta' profezija jew xi forma poetika jew forom oħra ta' espressjoni. Jeħtieġ mela li l-interpretu jfittex is-sens li l-kittieb sagru ried ifisser f'ċirkustanzi determinati, skont il-kondizzjoni ta' żmienu u tal-kultura tiegħu permezz tal-forom letterarji użati dak iż-żmien.[22] Għaliex biex tifhem sewwa dak li l-kittieb sagru jgħid bil-kitba, għandna noqogħdu attenti sew għall-manjieri kif kienu soltu jifhmu jew ifissru rwieħhom jew jirrakkontaw in-nies fiż-żmien tal-kittieb sagru sew għaall-mod kif kienu jġibu ruħhom bejniethom il-bnedmin dak iż-żmien.[23]

Imma, billi l-Iskrittura Mqaddsa għandha tinqara u tkun interpretata bl-għajnuna tal-istess Spirtu li permezz tiegħu nkitbet,[24] biex wieħed isib sewwa s-sens tat-testi mqaddsa għandu jħares, mhux b'anqas diliġenza, għal dak li hemm miġbur fl-Iskrittura kollha u għall-unitą tagħha, u jżomm ukoll kif jixraq quddiem għajnejh it-tradizzjoni ħajja tal-Knisja kollha u tal-analoġija tal-fidi.Huwa xogħol tal-eseġeti li jagħtu sehemhom skont dawn ir-regoli biex is-sens tal-Iskrittura Mqaddsa jinftiehem u jitfisser aħjar, u hekk bi studji f'ċertu sens preparatorji jista' jimmmatura ruħu l-ġudizzju tal-Knisja. Dak li ntqal s'issa fuq kif għandna ninterpretaw l-Iskrittura fl-aħħar huwa suġġett għall-ġudizzju tal-Knisja li taqdi d-dmir u l-ministeru tagħha ġej minn Alla li tħares u tinterpreta l-kelma ta' Alla.[25]

 

Il-''kondixxendenza'' tal-għerf ta' Alla

13. Mela fl-Iskrittura Mqaddsa, fil-waqt li tibqa' dejjem sħiħa l-veritą u l-qdusija ta' Alla, jidher kemm hi tal-għaġeb il-''kondixxendenza'' tal-għerf etern '' biex aħna nistgħu naraw it-tjieba ta' Alla li l-kliem ma jistax ifisser u kemm huwa jaħseb u jipprovdi għan-natura tagħna l-bnedmin li jasal biex idaqqas il-kelma tiegħu.''[26] Għaliex il-kliem ta' Alla mogħti lilna b'ilsna ta' bnedmin, sar jixbaħ il-kliem tal-bniedem, kif l-Iben tal- Missier Etern meta ħa d-dgħjufija tan-natura ta' bniedem, sar jixbah lill-bniedem.

 

Kap IV

IT-TESTMENT IL-QADIM

 

L-istorja tas-salvazzjoni fil-Kotba tat-Testment il-Qadim

14. Alla, meta fl-imħabba kbira tiegħu ħaseb u ħejja s-salvazzjoni tal-bnedmin, bi ħsieb speċjali għażel poplu biex jafdalu l-wegħdiet. Għaliex bil-patt ma' Abraham (cf.Ġen 15,18) u mal-poplu ta' Iżrael permezz ta' Mosč (cf Eż 24,8) huwa rrivela lilu nnifsu, bi kliem u għemil, lill-poplu li kien kiseb għalih; irrivela lilu nnifsu bħala l-uniku Alla ħaj u veru, b'tali mod li Iżrael għaraf liema kienu t-triqat ta' Alla mal-bnedmin. Uhekk billi Alla kien jitkellem bil-fomm tal-profeti, Iżrael fehemhom aktar fil-fond u aktar ċar u għarrafhom aktar fil-wisa' lill-ġnus (cf. SS 21,28-29; 95,13; Is 2,1-4; Ġer 3,17). L-ekonomija tas-salvazzjoni, imħabbra, irrakkuntata u mfissra mill-kittieba sagri, tinsab bħala vera kelma ta' Alla fil-kitba tat-Testment il-Qadim; għalhekk dawk il-Kotba, ispirati minn Alla, jibqgħu jiswew għal dejjem. ''Kulma nkiteb fl-Iskrittura fl-imgħoddi, inkiteb għat-tagħlim tagħna, biex bis-sabar u bil-faraġ li tagħtina l-Iskrittura, aħna jkollna t-tama.''(Rum 15,4).

 

Importanza tat-Testment il-Qadim għall-insara.

15. L-ekonomija tat-Testment il-Qadim kienet fuq kollox maħsuba biex tħejji l-miġja ta' Kristu Feddej tad-dinja kollha tiegħu tas-Saltna Messjanika, tħabbarhom profetikament (cf.Lq 24,44; Ġw 5,39; 1Pt 1,10) u tfissirhom b'diversi tipi (cf. i Kor 10,11). Il-kotba tat-Testment il-Qadim, skont il-kondizzjoni tal-ġens tal-bniedem qabel iż-żminijiet tas-salvazzjoni mwettqa minn Kristu, jgħinu biex kulħadd jagħraf 'l Alla u jifhem il-bniedem u l-mod li bih Alla, ġust u ħanin, iġib ruħu mal-bnedmin. U dawn il-kotba, għad li għandhom ukoll ħwejjeġ imperfetti u li jgħoddu għal ftit żmien, b'danakollu juru tassew il-pedagoġija ta' Alla.[27] Għalhekk l-insara għandhom jilqgħu b'devozzjoni dawn il-kotba li juru sens ħaj ta' Alla; fihom jinsab tagħlim għoli fuq Alla, għerf ta' saħħa għall-ħajja tal-bniedem u teżori tal-għaġeb ta' talb; fihom, fl-aħħarnett, hu moħbi l-misteru tas-salvazzjoni tagħna.

 

Għaqda bejn it-Testment il-Qadim u t-Testment il-Ġdid

16. Alla, mela, li ispira l-kotba taż-żewġ Testmenti u li hu l-awtur tagħhom, ddispona b'għerf li t-Testment il-Ġdid ikun moħbi fil-Qadim, u li l-Qadim isir magħruf fil-Ġdid.[28] Għaliex ukoll jekk Kristu waqqaf il-Patt il-Ġdid bid-demm tiegħu (cf. Lq 22,20; 1 Kor 11,25), b'danakollu l-kotba tat-Testment il-Qadim meħudin sħaħ fil-predikazzjoni tal-Evanġelju[29], jiksbu t-tifsira tagħhom u juruha fit-Testment il-Ġdid (cf. Mt 5,17; Lq 24,27; Rum 16,25-26; 2 Kor 3,14-16) li min-naħa tagħhom, huma jdawlu u jfissru.

 

Kap V

IT-TESTMENT IL-ĠDID

 

Il-kobor tat-Testment il-Ġdid

17. Il-kelma ta' Alla, li hi l-qawwa ta' Alla għas-salvazzjoni ta' kull min jemmen (cf. Rum 1,16), tippreżenta ruħha u turi l-qawwa tagħha b'manjiera l-aktar għolja fil-kitba tat-Testment il-Ġdid. Infatti, meta waslet il-milja taż-żminijiet (cf. Gal 4,4), il-Verb sar bniedem u għammar fostna mimli bil-grazzja u l-veritą (cf. Ġw 1,14). Kristu waqqaf is-saltna ta' Alla fuq l-art, irrivela bl-għemil u bil-kelma lil Missieru u lilu nnifsu, u temm il-ħidma tiegħu bil-mewt, bil-qawmien mill-mewt u bit-tlugħ glorjuż tiegħu fis-sema, u billi bagħat l-Ispirtu s-Santu. Merfugħ mill-art jiġbed lil kulħadd lejh (cf. Ġw12, 32 gr), hu li waħdu għandu l-kliem tal-ħajja ta' dejjem (cf. Ġw 6,68). Imma dan il-misteru ma ntweriex lill-ġenerazzjonijiet l-oħra kif issa ntwera lill-Appostli qaddisin tiegħu u lill-Profeti fl-Ispirtu s-Santu (cf. Ef 3,46 gr) biex ixandru l-Evanġelju, iqajmu l-fidi fil-Mulej Ġesł Kristu u jgħaqqdu lill-Knisja. Ta' dan kollu l-kitba tat-Testment il-Ġdid hija xhieda divina għaż-żminijiet kollha.

 

Oriġini Appostolika tal-Evanġelji

18. Kulħadd jagħraf li fost il-Kotba Mqaddsa kollha, ikoll dawk tat-Testment il-Ġdid, l-Evanġelji jisbqu bir-raġun il-kotba l-oħra billi huma x-xhieda ewlenija tal-ħajja u t-tagħlim tal-Verb magħmul Bniedem, is-Salvatur tagħna.

Il-Knisja dejjem u kullimkien żammet u żżomm li l-erba' Evanġelji ġejjin mill-Appostli. Infatti dak li l-Appostli xandru bil-kmand ta' Kristu, wara, bl-ispirazzjoni tal-Ispirtu s-Santu, kien minnhom stess u minn nies ta' madwarhom mgħoddi lilna bil-kitba bħala fundament tal-fidi, jiġifieri l-Evanġelju f'erba' forom, skont Mattew, Mark, Luqa u Ġwanni.[30]

 

L-Evanġelji huma storiċi

19. Ommna l-Knisja Mqaddsa żammet u żżomm bis-sħiħ u bla heda li l-erba' Evanġelisti li semmejna, li fuqhom tistqarr bla tlaqliq ta' xejn li huma storiċi, jgħaddulna bil-fedeltą dak li Ġesł, l-Iben ta' Alla, matul ħajtu fost il-bnedmin tassew għamel u għallem għas-salvazzjoni ta' dejjem tagħhom sa dakinhar li tela' s-sema (cf. Atti 1,1-2). L-Appostli mbagħad, wara li l-Mulej tela' s-sema, għaddew lil dawk li kienu jisimgħuhom dak li Huwa kien qal u għamel. Mgħallmin mill-ġrajjiet ta' Kristu u mdawlin mill-Ispirtu tal-veritą[31], dan għamluh b'dak l-għarfien iżjed sħiħ li huma hekk kienu kisbu.[32] U l-kittieba sagri kitbu l-erba' Evanġelji billi għażlu xi ħwejjeġ fost il-ħafna li kienu mxandrin bil-kelma jew ukoll bil-kitba, billi għamlu xi sinteżi ta' xi wħud minnhom jew billi fissruhom skont is-sitwazzjoni tal-Knejjes, waqt li żammew il-karattru ta' predikazzjoni imma dejjem b'mod li jgħallmu fuq Ġesł bis-sinċeritą u l-veritą.[33] Għaliex huma meta qagħdu jew fuq dak stess li huma kienu jiftakru, jew fuq ir-rikordji tagħhom, jew fuq ix-xhieda ta' dawk li '' mill-bidu raw b'għajnejhom stess u saru ministri tal-kelma'', kitbu bl-intenzjoni li jgħallmu l-''veritą'' (cf. Lq1,2-4) tal-kliem li fuqhom konna mgħallmin.

 

Il-kotba l-oħra tat-Testment il-Ġdid

20. Il-kanoni tat-Testment il-Ġdid, barra mill-erba' Evanġelji għandu wkoll l-Ittri ta' San Pawl u kitbiet oħra tal-Appostli miktubin bl-ispirazzjoni tal-Ispirtu s-Santu. Bihom, b'dispożizzjoni għarfa ta' Alla, jissaħħaħ dak kollu li għandu x'jaqsam ma' Kristu l-Mulej, jitfisser aħjar it-tagħlim awtentiku tiegħu, u tixxandar il-qawwa ta' salvazzjoni tal-opra divina ta' Kristu, jingħadu l-ġrajja tal-bidu tal-Knisja u t-tixrid tal-għaġeb tagħha fid-dinja, u jitħabbar minn qabel it-twettiq glorjuż tagħha.

Il-Mulej Ġesł, infatti, assista lill-Appostli tiegħu kif kien wegħedhom (cf. Mt 28,20) u bagħtilhom l-Ispirtu Paraklitu li kellu jwassalhom għall-milja tal-veritą (cf. Ġw 16,13).

 

Kap VI

L-ISKRITTURA MQADDSA FIL-ĦAJJA TAL-KNISJA

 

Qima tal-Knisja lill-Iskrittura Mqaddsa

21. Il-Knisja dejjem tat qima lill-Iskrittura Mqaddsa kif tat lill-istess Ġisem tal-Mulej billi qatt ma naqset, l-aktar fil-liturġija mqaddsa, li tieħu l-għajxien bil-ħobż tal-ħajja mill-mejda tal-kelma ta' Alla u tal-Ġisem ta' Kristu, u tagħtih lill-fidili. Flimkien mat-Tradizzjoni Mqaddsa l-Knisja dejjem żammet u żżomm il-Kotba Mqaddsa bħala r-regola ewlenija tal-fidi tagħha; ispirati kif inhuma minn Alla, huma miktuba darba għal dejjem, jgħallmu bla tibdil il-kelma ta' Alla nnifsu u jsemmgħu fi kliem il-profeti u l-Appostli l-leħen tal-Ispirtu s-Santu. Jeħtieġ mela li l-predikazzjoni kollha tal-Knisja, bħar-reliġjon fiha nnifisha, tieħu l-ikel tagħha u tkun regolata mill-Iskrittura Mqaddsa. Għax fil-Kotba Mqaddsa l-Missier li hu fis-smewwiet jiltaqa' b'imħabba kbira ma' wliedu u jidħol f'konversazzjoni magħhom; fil-kelma ta' Alla, imbagħad jinsabu saħħa u qawwa hekk kbar li hija żżomm lill-Knisja u tagħtiha enerġija; u għall-ulied tal-Knisja hija qawwa tal-fidi, ikel tar-ruħ, għajn safja li ma tonqosx ta' ħajja spiritwali. Għalhekk għandu jinftiehem fuq kollox għall-Iskrittura Mqaddsa dak li ntqal: ''il-kelma ta' Alla hija ħajja u qawwija'' (Lhud 4,12), li għandha l-qawwa li tibnikom u tagħtikom sehemkom fost dawk li huma kkonsagrati lilu'' (Atti 20,32; cf. 1 Tes 2,13).

 

It-traduzzjonijiet għandhom ikunu magħmulin tajjeb

22. Jeħtieġ li l-insara jkunu jistgħu jersqu b'ħeffa lejn l-Iskrittura Mqaddsa. Għalhekk il-Knisja sa mill-bidu laqgħet bħala tagħha t-traduzzjoni Griega l-aktar qadima tat-Testment il-Qadim, imsejħa ''tas-Sebgħin'', u dejjem iżżomm fil-ġieħ il-verżjonijiet l-oħra orjentali u l-verżjonijiet bil-Latin, l-aktar dik li tissejjaħ il-Vulgata. Imma billi l-kelma ta' Alla għandha tkun għall-idejn kulħadd u f'kull żmien, il-Knisja tieħu ħsieb, b'ħerqa ta' omm li jsiru traduzzjonijiet xierqa u tajbin fl-ilsna differenti, u l-aktar mit-testi oriġinali tal-Kotba Mqaddsa. U jekk dawn, fil-waqt tajjeb u bil-kunsens tal-awtoritą tal-Knisja, isiru b'ħidma waħda flimkien mal-aħwa mifrudin, jistgħu jintużaw mill-insara kollha.

 

Impenn appostoliku tal-istudjużi

23. L-Għarusa tal-Verb magħmul bniedem, il-Knisja, mgħallma mill-Ispirtu s-Santu, taħdem biex tasal ħalli tifhem dejjem aktar profondament l-Iskrittura Mqaddsa biex tkun tista' tgħajjex bla heda 'l uliedha bil-kliem ta' Alla; għalhekk bir-raġun tinkoraġġixxi wkoll l-istudju tas-Santi Padri tal-Lvant u tal-Punent u tal-liturġiji sagri. Jeħtieġ li l-eseġeti kattoliċi u dawk li jistudjaw it-teoloġija mqaddsa, waqt li jaħdmu flimkien bil-ħerqa, ifttxu li taħt il-ħarsien tal-maġisteru sagru jistudjaw u jfissru bil-mezzi addattati l-kotba divini biex hekk għadd kemm jista' jkun kbir ta' ministri tal-kelma ta' Alla jistgħu bi frott iressqu quddiem il-Poplu ta' Alla l-ikel tal-Iskrittura li jdawwal l-intelliġenza, isaħħaħ ir-rieda, jixgħel il-qlub tal-bnedmin bl-imħabba ta' Alla.[34] Il-Konċilju Mqaddes jinkoraġġixxi lil dawk l-ulied tal-Knisja li jħaddnu x-xjenzi li għandhom x'jaqsmu mal-Bibbja biex, b'enerġija dejjem ġdida, jipperseveraw fix-xogħol li qed jagħmlu daqshekk tajjeb b'kull studju u b'fedeltą lejn dak li tifhem il-Knisja.[35]

 

L-Iskrittura, pedament tat-teoloġija u tal-predikazzjoni

24. It-Teoloġija mqaddsa għandha bħala pedament tagħha għaż-żmien kollu l-kelma ta' Alla miktuba u t-Tradizzjoni Mqaddsa; fuq dan il-pedament hija tissaħħaħ b'qawwa u ssir iżjed żagħżugħa billi tfittex fid-dawl tal-fidi kull veritą moħbija fil-misteru ta' Kristu. L-Iskrittura Mqaddsa għandha l-kelma ta' Alla u, għax hija ispirata, hija tassew kelma ta' Alla; għalhekk l-istudju tal-Kotba Mqaddsa għandu jkun bħar-ruħ tat-teoloġija mqaddsa.[36] Il-ministeru tal-kelma wkoll, jiġifieri l-predikazzjoni pastorali, il-katekiżmu u t-tagħlim nisrani kollu, li fih l-omelija liturġika għandu jkollha post privileġġjat, isib ikel tajjeb fil-kelma tal-Iskrittura u jissaħħaħ biha fil-qdusija.

 

Kulħadd imħeġġeġ jaqra l-Iskrittura Mqaddsa

25. Għalhekk jeħtieġ li l-kjeriċi kollha u l-ewwel is-saċerdoti u dawk kollha, bħad-djakni u l-katekisti, li jagħtu ruħhom leġittimament għax-xogħol tal-kelma, għandhom iżommu rwieħhom dejjem magħqudin mal-Iskrittura permezz tal-qari qaddis ta' spiss u ta' studju tajjeb, li ma jsirx ''predikatur fieragħ tal-kelma ta' Alla minn barra, dak li ma jismagħhiex minn ġewwa'',[37] fil-waqt li għandu jqassam lill-insara fdati lilu l-ġid bla tarf tal-kelma ta' Alla, l-aktar fil-Liturġija mqaddsa. Hekk ukoll il-Konċilju Mqaddes iħeġġeġ bil-qawwa u b'mod speċjali lir-reliġjużi biex jitgħallmu '' il-qligħ kbir li hemm illi nagħraf lil Ġesł Kristu'' (Fil 3,8) billi spiss jaqraw il-Kotba Mqaddsa. ''Għax min ma jafx l-Iskrittura, ma jafx lil Kristu''.[38] Jersqu għalhekk bil-qalb lejn il-Kotba Mqaddsa sew fil-Liturġija mqaddsa mogħnija bil-kelma ta' Alla, sew permezz tal-qari devot, sew permezz ta' inizjattivi addattati għal dan l-iskop jew għajnuniet oħra li, bl-approvazzjoni u bl-appoġġ tal-Isqfijiet qegħdin illum, b'mod ta' min ifaħħru, joktru u jixterdu kullimkien. IMmma għandhom jiftakru li l-qari tal-Iskrittura Mqaddsa għandu jkollu miegħu wkoll it-talb biex jista' jkun hemm taħdita bejn Alla u l-bniedem, għax ''meta nitolbu aħna nitkellmu miegħu; meta naqraw il-kelma ta' Alla, aħna nisimgħu lilu'.'[39]

Huwa dmir tal-Isqfijiet, ''li għandhom f'idejhom it-tagħlim tal-Appostli ,''[40] li jgħallmu meta jkun il-waqt lill-fidili fdati lilhom kif jużaw tajjeb il-kotba divini, l-aktar dawk tat-Testment il-Ġdid u fl-ewwel post fl-Evanġelji, bi traduzzjonijiet tat-test sagri. Dawn għandhom ikunu mogħnija, b'mod suffiċjenti, bit-tifsir meħtieġ biex ulied il-Knisja jkunu jafu sewwa mingħajr biża' u bi profitt, l-Iskrittura Mqaddsa, u jimtlew bl-ispirtu tagħha.

Barra minn dan, għandhom jitlestew edizzjonijiet tal-Iskrittura Mqaddsa, mogħnija b'noti tajba, biex jistgħu jkunu użati wkoll minn dawk li mhumiex insara u addattati għall-kondizzjonijiet tagħhom. Kemm ir-Rgħajja tal-erwieħ, kemm l-insara ta' kull stat, għandhom ifittxu li jxerrduhom b'mod għaqli.

 

Tama tal-Knisja

26. Hekk, mela, bil-qari u bl-istudju tal-Kotba Mqaddsa, jalla ''l-kelma ta' Alla tiġri u tissebbaħ'' (2Tes 3,1) u t-teżor tar-rivelazzjoni, fdat lill-Knisja, jimla dejjem aktar il-qalb tal-bnedmin. Kif mis-sehem ta' sikwit fil-misteru ewkaristiku tikber il-ħajja tal-Knisja, hekk nistgħu nittamaw ħeġġa ġdida fil-ħajja spiritwali jekk tikber il-qima lejn il-kelma ta' Alla li ''tibqa' għal dejjem'' (cf. Is 40,8; 1 Pt1,23-25).

 

18 ta' Novembru 1965

Il-votazzjoni fuq dan id-dokument kienet hekk:

Iva 2344; Le 6 (Total 2350).

------------------------


[1] Cf. S. WISTIN, De catechizandes rudibus, c. IV,8; PL 40,316.

[2][2] Cf. Mt 11,27; Ġw 1,14.17; 14,6; 17,1-3; 2 Kor 3,16; Ef 1, 13-14.

[3] Epist. ad Diognetum, c. VII 4; FUNK, Patres Apostoliċi, I, p. 403

[4] VAT. I, KD dwar il-fidi kattolika, kap 3 dwar il-fidi; DENZ. 1789 (3008)

[5] Konċ. ta' Orange II, kan. 7: DENZ. 180 (370); VAT. I, 1c; DENZ. 1791 (3010)

[6] VAT. I. KD dwar il-fidi kattolika, kap 2 dwar ir-rivelazzjoni; DENZ. 1786 (3005).

[7] Ibid: DENZ.. 1785 u 1786 (3004 u 3005)

[8] Cf. Mt 28,19-20 u Mk 16,25; TRENTU. Sess.IV Digr. dwar il-Kotba Kanoniċi: DENZ. 783 (1501).

[9] Cf. TRENTU, 1.c; VAT. I. Sess. III KD dwar il-fidi kattolika , kap 2 dwar ir-rivelazzjoni : DENZ. 1787 (3005).

[10] S. IRINEW, Adv. haer., III 3,1:PG 7, 848; HARVEY ,2,P. 9.

[11] Cf. Konċ. ta' Niċea II: DENZ. 303(602), Konċ. ta' Kostanza, IV, Sess. X, kan1: DENZ. 336 (650-652).

[12] Cf. TRENTU, Sess. IV , 1c: DENZ. 783 (1501)

[13] Cf. PIJU XII, KA Munificentissimus Deus, 1 Nov1950: AAS 42 (1950) p. 756; mill-kitbiet miġbura ta' S. Ċiprijanu, Ittra 66,8: HARTEL, III B p. 753: ''Il-Knisja (hija) poplu f'għaqda mas-saċerdot u merħla f'rabta mar-ragħaj''.

[14] Cf. VAT. I, KD dwar il-fidi kattolika, kap 3 dwar il-fidi : DENZ. 1792 (3011).

[15] Cf. PIJU XII, IE Humani Generis, 12 Aww 1950: AAS 42 (1950), pp. 568-569: DENZ. 2314 (3886).

[16] Cf.VAT. I, KD dwar il-fidi kattolika, kap 2 dwar ir-rivelazzjoni: DENZ. 1787 (3006). Kumm. Biblika, Digr. 18 Ġun 1915; DENZ. 2180 (3629); EB 420; Sagra Kongr. tas-Sant'Uffizju, I 22 Diċ 1923: EB 499

[17] Cf. PIJU XII, IE Divino afflante, 30 Set 1943: AAS 35 (1943), p. 314: EB 556.

[18] Fil-bniedem u permezz tal- bniedem, cf. Lhud 1,1 u 4,7 (fil-bniedem). 2 Sam 23,2; Mt 1,22 u passim (permezz tal-bniedem); VAT. I: Skema dwar it-tagħlim katoliku, nota 9; Coll. Lac. VII, 552.

[19] LJUN XIII, IE Providentissimus Deus, 18 Nov1893: DENZ. 1952 (3293); EB 125

[20] Cf. SANTU WISTIN, Ġen. ad litt. 2,9,20: PL 34,270-271: I ,82.3: PL 33,277: CSEL 32,2, p. 354- S. TUMAS, De Ver.,q. 12, a 2C- TRENTU , Sess IV dwar il-kotba Kanoniċi : DENZ.783 (1501)- LJUN XIII, IE Providentissimus :EB 121,124,126-127- PIJU XII, IE divino afflante : EB 539.

[21] S. WISTIN, De Civ. Dei, XVII, 6,2: PL 41,537:CSEL XL 2,228.

[22] S. WISTIN, De Doctr. Christ., III, 18,26; PL 34, 75-76.

[23] PIJU XII, l. c: DENZ. 2294 (3829-3830); EB 557-562.

[24] Cf. BENEDETTU XV, IE Spiritus Paraclitus, 15Set 1920; EB 469 - S. ĠIROLMU, In Gal . 5,19-21:PL. 26,417A.

[25] Cf. VAT. I KD dwar il-fidi kattolika, kap2 dwar ir-rivelazzjoni DENZ. 1788 (3007).

[26] S. ĠWANN KRIŻOSTOMU, In Gen. 3,8 (hom 17,1): PG 53, 134; Attemperatio, bil-grieg synkatąbasis.

[27] PIJU XI, IE Mit brennender Sorge, 14 Mar 1937: AAS (1937) p. 151.

[28] S. WISTIN, Quaest. in Hept., 2,73:PL 34,623.

[29] S. IRENEW, Adv. Haer. III 21,3; PG. 7,950(=25, 1; HARVEY 2, p. 115); S ĊIRILLU ta' Ġerusalemm, Cathec, 4,35: 4, 35: PG 33,497, TEODORUta' Mopsuestia, In Soph. 1,4-6: PG 66,452D-453A.

[30] Cf. S IRENEW. Adv. Haer, III,11,8:PG 7,885; ed. Sagnard, p. 194.

[31] Cf. Ġw 14,26; 16,13.

[32] Ġw 2,22; 12,16; cf. 14,26; 16,12-13;7,39.

[33] Cf. L-Istruzzjoni Sancta Mater Ecclesia, maħruġa mill-Kumm. Biblika Pontifiċja; AAS 56 (1964), p. 715.

[34] Cf. PIJU XII, IE Divino affiante, 30 Sett1943; EB 551, 553, 567. - Kumm Biblika Pontifiċja, Instructio de S.Scriptura in ClericorumSeminariiset Religiosorum Collegiisrecte docenda, 13 Mej 1950: AAS 42 (1950), pp.495-505.

[35] Cf. PIJU XII, Ibid: EB 569.

[36] Cf. LJUN XIII, IE Providentissimus Deus:EB 114; BENEDITTU XV, IE Spiritus Paraclitus : EB 483.

[37][37] S. WISTIN , Serm. 179,1;PL 38,996.

[38] S. ĠIROLMU, Comm. in Is., Prol; PL24,17 - cf. BENEDITTU XV, IE Spiritus Paraclitus: EB 475-480; PIJU XII, IE Divino afflante: EB 544.

[39] S. AMBROĠ, De officiis ministrorum 1, 20,88; PL 16,50

[40] S. IEINEW, Adv. Haer. IV, 32,1:PG 7,1071; (=49,2)HARVEY, 2, p. 255.