Padre Lombardi
Allura, Santità, grazzi ħafna li tinsab magħna, grazzi ħafna ta’ din it-tislima hekk kordjali u ta’ ħbiberija li int ridt tagħmel propju lil kulħadd, lil kull wieħed u waħda minna. Issa ngħaddu għat-tieni parti, kulturali, dik tal-mistoqsijiet. Għandna xi persuni li nkitbu fil-lista u fl-ewwel post qegħidna ż-żewġ kollegi Turki, li naturalment huma interessati, għax il-mistoqsijiet aħna nistennew li jkunu fuq il-vjaġġ. Hu vjaġġ li fih int għamilt ħafna affarijiet, għalhekk nistgħu ninżlu fil-fond ta’ diversi aspetti. Għalhekk nistieden lil Yasemin tersaq tagħmel l-ewwel mistoqsija. Yasemin hi mit-televiżjoni Turka, diġà għamlet il-vjaġġ hawnhekk mal-Papa Benedittu, għalhekk hi esperta tal-vjaġġi tal-Papiet fit-Turkija.
Yasemin Taskin
Il-lejla t-tajba, Santità. Il-mistoqsija tiegħi narturalment hi fuq il-vjaġġ. Il-Presdient Erdogan tkellem dwar “Islamofobija”; int, naturalment, iktar tkellimt fuq Kristjanofobija li għaddejja bħalissa fil-Lvant Nofsani, jiġifieri dak li qed jiġri lill-Insara, fil-minoranzi. Meta nqisu wkoll is-sejħa mill-ġdid għad-djalogu interreliġjuż, x’nistgħu nagħmlu iżjed? Jiġifieri, biżżejjed id-djalogu interreliġjuż? Nistgħu nimxu pass ieħor? U fil-fehma tiegħek, x’għandhom jagħmlu l-mexxejja tad-dinja? Qed nistaqsi dan lilek għax int m’intix biss il-kap spiritwali tal-Kattoliċi, imma l-lum il-ġurnata int mexxej morali globali, u għalhekk anki f’dan is-sens nixtieq naf konkretament x’jista’ jsir, jekk nistgħux immorru iktar lil hemm…
Il-Papa Franġisku
Int għamiltli mistoqsijiet għal ktieb sħiħ!… Fuq id-djalogu interreliġjuż nixtieq ngħid xi ħaġa, fuq l-Islamofobija u fuq il-Kristjanofobija: dawn it-tliet affarijiet.
Fuq l-Islamofobija: veru li quddiem dawn l-atti terroristiċi, mhux biss f’din iz-zona imma anki fl-Afrika, hemm reazzjoni u jingħad: “Jekk dan hu l-Islam, jirrabbjani!”. U ħafna Musulmani ħassewhom offiżi, ħafna, ħafna Musulmani. Jgħidu: “Le, aħna m’aħniex hekk. Il-Quran hu ktieb tal-paċi, hu ktieb profetiku tal-paċi. Dan m’hux l-Islam”. Jien dan nifhmu u nemmen li – ta’ l-inqas jien dan nemmnu, sinċerament – li ma tistax tgħid li l-Musulmani kollha huma terroristi: ma tistax tgħid hekk. Kif lanqas tista’ tgħid li l-Insara kollha huma fundamentalisti, għax anki aħna għandna minn dawn, fir-reliġjonijiet kollha jeżistu dawn il-gruppi żgħar. Jien lill-President [Erdogan] għidtlu: “Tkun ħaġa sabiħa kieku l-mexxejja Islamiċi kollha – kemm jekk mexxejja politiċi, mexxejja reliġjużi jew mexxejja akkademiċi – joħorġu jitkellmu b’mod ċar u jikkundannaw dawn l-atti, għax dan jgħin lill-maġġoranza tal-poplu Islamiku biex jgħid ‘le’; imma tassew, minn fomm il-mexxejja tiegħu: il-mexxej reliġjuż, il-mexxej akkademiku, tant intellettwali, u l-mexxejja politiċi”. Din kienet it-tweġiba tiegħi. Għax ilkoll kemm aħna għandna bżonn nisimgħu kundanna mid-dinja kollha, anki min-naħa tal-Musulmani, li għandhom dik l-identità u li jgħidu: “Aħna m’aħniex bħal dawk. Il-Quran ma jgħidx hekk”. Din l-ewwel ħaġa.
Kristjanofobija: dan hu minnu! Ma rridx nuża kliem sabiħ, le. Lilna l-Insara qed ikeċċuna mil-Lvant Nofsani. Xi kultant, kif rajna fl-Iraq, fiz-zona ta’ Mosul, ikollhom jitilqu u jħallu kollox warajhom, inkella jħallsu t-taxxa, biex imbagħad lanqas dan ma jkun biżżejjed… U drabi oħra jkeċċuna bil-pulit. Ngħidu aħna, fi Stat minnhom, hemm koppja fejn ir-raġel jgħix hawn u l-mara tgħix hemm… Le, ir-raġel għandu jgħix ma’ martu. Le, le: il-mara ma tistax titlaq u tħalli d-dar votja. Dan qed jiġri f’xi pajjiżi. Donnhom iridu li ma jkunx hemm iżjed Insara, li ma jibqa’ xejn Nisrani. Dan insibuh f’dik iz-zona. Veru, hu effett tat-terroriżmu, fl-ewwel każ, imma meta dan isir diplomatikament, bil-pulit, dan għax hemm xi ħaġa oħra moħbija wara, u dan m’hux sew.
U t-tielet, id-djalogu interreliġjuż. Forsi kelli l-isbaħ konverżazzjoni, l-isbaħ f’dan is-sens, mal-President ta’ l-Affarijiet Reliġjużi u l-équipe tiegħu. Diġà meta ġie l-Ambaxxatur il-ġdid tat-Turkija, xahar u nofs ilu, biex jippreżentali l-kredenzjali tiegħu, rajt fih bniedem eċċezzjonali, bniedem ta’ reliġjożità profonda. U anki l-President ta’ dak l-uffiċċju kien mill-istess skola ta’ ħsieb. U t-tnejn qaluli ħaġa sabiħa: “Issa donnu d-djalogu interreliġjuż wasal fl-aħħar tiegħu. Jeħtieġ nagħmlu qabża ta’ kwalità, biex id-djalogu interreliġjuż ma jkunx biss: – Kif taħsbuha intom?… Aħna hekk… – Jeħtieġ nagħmlu qabża ta’ kwalità, jeħtieġ noħolqu d-djalogu bejn persuni reliġjużi ta’ diversi appartenenzi”. Din ħaġa sabiħa, għax hawn għandna r-raġel u l-mara li jiltaqgħu ma’ raġel u mara oħra u jaqsmu flimkien l-esperjenzi tagħhom: ma jitkellmux biss fuq teoloġija, jitkellmu fuq l-esperjenza reliġjuża. U dan ikun pass sabiħ ħafna ’l quddiem, sabiħ ħafna. Għoġbitni wisq dik il-laqgħa. Hi ta’ kwalità għolja.
Lura għall-ewwel żewġ aspetti, fuq kollox għal dak ta’ l-Islamofobija, jeħtieġ dejjem nagħżlu liema hi l-proposta ta’ reliġjon mill-użu konkret li jagħmel minn dik il-proposta gvern partikulari. Forsi jgħidu: “Jien Musulman – jien Lhudi – jien Nisrani”. Imma int qed tmexxi l-pajjiż mhux bħala Musulman, mhux bħala Lhudi, mhux bħala Nisrani. Hemm abbiss. Irridu nagħmlu din id-distinzjoni, għax ħafna drabi jintuża l-isem, imma r-realtà m’hix dik tar-reliġjon. Ma nafx jekk weġibtx…
Yasemin Taskin
Grazzi, Santità.
Padre Lombardi
Weġibt abbundantament. Issa tersaq Esma [Cakir], it-tieni mara Turka tagħna f’dan il-vjaġġ. Ġejja mill-Aġenzija ta’ l-Informazzjoni.
Esma Cakir
Il-lejla t-tajba, Santità. X’tifsira kellu dak il-mument ta’ talb hekk intens li kellek fil-Moskea? Għalik, Santità, dan kien mod kif iddur lejn Alla? X’tixtieq b’mod partikulari taqsam magħna?
Il-Papa Franġisku
Jien mort hemm, fit-Turkija, ġejt bħala pellegrin, mhux bħala turista. U ġejt preċiżament, il-motiv prinċipali kien il-festa tal-lum: ġejt propju biex ngħaddiha mal-Patrijarka Bartilmew, motiv reliġjuż. Imma mbagħad, meta mort il-Moskea, ma stajtx ngħid: “Le, issa jien turista”. Le, kollox kien reliġjuż. U rajt dik il-meravilja! Il-Muftì kien qed jispjegali sew l-affarijiet, b’ħafna ħlewwa, u anki bil-Qruan, fejn jitkellem dwar Marija u dwar Ġwanni l-Battista, fissirli kollox… F’dak il-ħin ħassejt il-bżonn li nitlob. U għidtilhom: “Nitolbu ftit?” – “Iva, iva”, weġibni hu. U jien tlabt: għat-Turkija, għall-paċi, għall-Muftì… għal kulħadd… għalija, li għandi bżonn… Tlabt, tassew… U tlabt għall-paċi, fuq kollox. Għidt: “Mulej, nispiċċawha din tal-gwerra…”. Hekk, kien mument ta’ talb sinċier.
Padre Lombardi
Issa nitolbu lill-Ortodoss tal-grupp tagħna, li hu Alexey Bukalov, wieħed mill-anzjani tagħna, li għamel ħafna vjaġġi: hu Russu u hu Ortodoss. U allura talab setax jagħmel mistoqsija, billi dan kien vjaġġ fejn ir-relazzjonijiet ma’ l-Ortodossi kienu fundamentali.
Alexey Bukalov
Grazzi. Grazzi, Padre Lombardi. Santità, waqt li nirringrazzjak għal dak li qed tagħmel għad-dinja Ortodossa, nixtieq naf dan: wara din iż-żjara u wara din il-laqgħa straordinarja mal-Patrijarka ta’ Kostantinopli, x’perspettivi hemm għall-kuntatti mal-Patrijarkat ta’ Moska? Grazzi.
Il-Papa Franġisku
Ix-xahar l-ieħor, fl-okkażjoni tas-Sinodu, ġie Hilarion bħala delegat tal-Patrijarka Kirill. Hu ried ikellimni, mhux bħala delegat fis-Sinodu, imma bħala President tal-Kummissjoni għad-Djalogu Ortodoss-Kattoliku. Tkellimna ftit.
L-ewwel irrid ngħid xi ħaġa fuq l-Ortodossija kollha, u mbagħad “nasal” għal Moska. Jiena nemmen li ma’ l-Ortodossija mexjin. Huma għandhom is-sagramenti, għandhom is-suċċessjoni appostolika… ninsabu f’mixja. X’għandna nistennew? Li jaqblu t-teologi? Dak m’hu ħa jasal qatt, nista’ niżgurakom, jiena xettiku. Jaħdmu tajjeb it-teologi, imma niftakar dak li jingħad li kien qal Atenagora lil Pawlu VI: “Aħna nimxu għalina u npoġġu lit-teologi kollha fuq gżira, ħa joqogħdu jaħsbu hemm!”. Jien kont naħseb li din ma kinitx ħaġa vera, imma Bartilmew qalli: “Le, dan veru, hekk qal”. Ma nistgħux nistennew: l-għaqda hi mixja, mixja li rridu nagħmlu, li rridu nagħmluha flimkien. U dan hu l-ekumeniżmu spiritwali: nitolbu flimkien, naħdmu flimkien, tant opri ta’ karità, tant ħidma li hemm xi ssir… Ngħallmu flimkien… Nimxu flimkien ’il quddiem. Dan hu l-ekumeniżmu spiritwali. Imbagħad hemm l-ekumeniżmu tad-demm, meta joqtlu lill-Insara; għandna ħafna martri… ibda minn dawk ta’ l-Uganda, ikkanonizzati ħamsin sena ilu: kienu nofshom Anglikani, nofshom Kattoliċi; imma dawk [li qatluhom] ma qagħdux jgħidu: “Int Kattoliku… Int Anglikan…”. Le: “Int Nisrani”, u d-demm jitħallat. Dan hu l-ekumeniżmu tad-demm. Il-martri tagħna qed jgħajtulna: “Aħna wieħed! Diġà għandna l-għaqda bejnietna, fl-ispirtu u anki fid-demm”. Jien ma nafx hawn irrakkuntajtx dak l-aneddotu ta’ Hamburg, tal-kappillan ta’ Hamburg… Irrakkuntajtu? Meta jien kont il-Ġermanja, kelli għax immur Hamburg biex namministra magħmudija. U l-Kappillan kien qed jaħdem għall-kawża tal-kanonizzazzjoni ta’ saċerdot li kien inqatel bil-giljottina min-Nażisti għax kien jgħallem il-katekeżi lit-tfal. U f’ħin minnhom, hu u jagħmel l-istudju tiegħu, skopra li warajh, fil-filliera, kien hemm pastor Luteran, ikkundannat għall-giljottina għall-istess raġuni. Id-demm ta’ dawn it-tnejn tħallat flimkien. U dan il-Kappillan mar għand l-Isqof tiegħu u qallu: “Jien f’din il-kawża mhux ħa nibqa’ nitħabat għall-qassis biss: jew għat-tnejn li huma jew għal ħadd!”. Dan hu l-ekumeniżmu tad-demm, li jgħinna tant, jgħidilna ħafna. U nemmen li għandna nibqgħu interrqu b’kuraġġ f’din il-mixja. Iva, naqsmu flimkien il-katedri universitarji, dan nagħmluh, imma nimxu, nimxu…
Ħa ngħid ħaġa li forsi xi ħadd jista’ ma jifhimx, imma… Il-Knejjes Kattoliċi Orjentali għandhom dritt jeżistu, dan hu minnu. L-unjatiżmu sar kelma ta’ epoka oħra. Il-lum ma nistgħux nitkellmu hekk. Irridu nsibu triq oħra.
Issa, ħa “ninżlu” Moska. Mal-Patrijarka Kirill… jien diġà għarraftu, u anki hu jaqbel, it-tnejn nixtiequ niltaqgħu. Għidtlu: “Niġi fejn trid int. Int ċempilli u jiena niġi”; u anki hu għandu l-istess rieda. Imma f’dawn l-aħħar żminijiet, bil-problema tal-gwerra, miskin għandu ħafna problemi hemm, hekk li l-vjaġġ u l-laqgħa mal-Papa kellhom jitwarrbu xi ftit għall-ġenb. Imma t-tnejn li aħna nixtiequ niltaqgħu u nimxu ’l quddiem. Hilarion ippropona, f’laqgħa ta’ studju li għandha din il-Kummissjoni li fiha hu jmexxi d-delegazzjoni tal-Knisja Ortodossa Russa, li jinżlu iktar fil-fond tat-tema tal-Primat, għax jeħtieġ issir dik il-mistoqsija li kien għamel Ġwanni Pawlu II: “Għinuni nsib forma ta’ Primat li fuqha nistgħu naqblu”. Dan hu li nista’ ngħidlek.
Alexey Bukalov
Grazzi, Santità.
Il-Papa Franġisku
Grazzi lilek.
Padre Lombardi
Grazzi ħafna. Mela, insejħu issa lil Mimmo Muolo, f’isem il-grupp Taljan, il-ġurnalista ta’ Avvenire.
Mimmo Muolo
Il-lejla t-tajba, Santità.
Il-Papa Franġisku
Kif int? Tajjeb?
Mimmo Muolo
Tajjeb, grazzi. Santità, inħossni onorat nagħmillek din il-mistoqsija f’isem il-ġurnalisti Taljani. Laqtitni frażi li int għidt dal-għodu waqt il-Liturġija Divina: “Nixtieq niżgura lil kull wieħed minnkom li biex tilħaq l-għan hekk mixtieq ta’ l-għaqda sħiħa l-Knisja Kattolika m’għandha fi ħsiebha timponi l-ebda esiġenza”. Nixtequk, jekk hu possibbli, tispjegalna iżjed din il-frażi u jekk kellhiex x’taqsam propju mal-problema tal-Primat li għaliha aċċennajt qabel.
Il-Papa Franġisku
Dik m’hix esiġenza: hi qbil, għax anki huma jriduh; hu qbil li nsibu forma li tkun iżjed konformi ma’ dik ta’ l-ewwel sekli. Darba qrajt ħaġa li ġagħlitni naħseb. Ngħid ħaġa fil-parentesi, dak li l-iżjed inħoss profond f’din il-mixja ta’ l-għaqda hu l-omelija li għamilt il-bieraħ, fuq l-Ispirtu s-Santu. Il-mixja ta’ l-Ispirtu s-Santu biss hi dik it-tajba, għax Hu sorpriża, Hu jurina fejn hu l-punt; hu kreattiv… Il-problema – din forsi hi kritika tagħna nfusna, imma hi ftit jew wisq dak li għidt fil-kongregazzjonijiet ġenerali qabel il-Konklavi – il-Knisja għandha d-difett, id-drawwa ħażina, li tħares wisq lejha nfisha, bħallikieku kienet temmen li għandha d-dawl fiha stess. Imma ħares: il-Knisja m’għandhiex dawl tagħha. Trid tħares lejn Ġesù Kristu! Il-Knisja, il-Missirijiet tal-bidu kienu jsejħulha “mysterium lunæ”, il-misteru tal-qamar, u għaliex? Għax titfa’ dawl, imma mhux tagħha, hu dak li jiġi mix-xemx. U meta l-Knisja tħares wisq lejha nfisha, jinbtu l-firdiet. U dan hu li ġara wara l-ewwel elf sena. Il-lum fuq il-mejda konna qed nitkellmu dwar il-mument, il-post – ma niftakarx sew liema – fejn mar kardinal iwassal l-iskomunika tal-Papa lill-Patrijarka: f’dak il-ħin il-Knisja ħarset lejha nfisha! Ma ħarsitx lejn Ġesù Kristu. U jien nemmen li dawn il-problemi kollha li jinqalgħu bejnietna, bejn l-Insara – ta’ l-inqas nitkellem dwar il-Knisja Kattolika tagħna – jinqalgħu meta tħares lejha nfisha: issir awtoreferenzjali. Il-lum Bartilmew uża kelma li m’hix “awtoreferenzjali” imma kienet tixbahha sew, sabiħa ħafna… ma nistax niftakarha bħalissa, imma sabiħa ħafna, sabiħa ħafna [it-terminu, maqlub fit-Taljan, hu “introverżjoni”]. Huma jaċċettaw il-Primat: fil-Litanija, il-lum, talbu għar-“Ragħaj u Primat”. Kif qaluha? “Ποιμένα καί Πρόεδρον”, “Dak li jippresiedi…”. Jagħrfuh, dan qaluh il-lum, quddiemi. Imma f’dik li hi l-forma tal-Primat, jeħtieġ nerġgħu ftit lura għall-ewwel millennju biex nitnebbħu. Ma rridx ngħid li l-Knisja żbaljat, le. Imxiet it-triq tagħha fl-istorja. Imma issa t-triq storika tal-Knisja hi dik li talab minnha San Ġwanni Pawlu II: “Għinuni nsib punt ta’ qbil fid-dawl ta’ l-ewwel millennju”. Il-muftieħ hu dan. Meta tirrifletti lilha nfisha, il-Knisja tkun qed tiċħad li tkun Knisja biex issir “NGO teoloġika”.
Padre Lombardi
Grazzi, Santità. Issa nistiednu lill-ħabiba tagħna Irene Hernández Velasco, minn El Mundo, u li tinsab fl-aħħar vjaġġ tagħha, għax imbagħad se tiġi ttrasferita… għal Pariġi…, u għalhekk għalik il-kelma.
Irene Hernández Velasco
Grazzi, Santità. Xtaqt nistaqsik dwar l-inkin storiku li l-bieraħ int għamilt quddiem il-Patrijarka ta’ Kostantinopli. Fuq kollox nixtieq naf kif taħseb li ħa taffronta l-kritika ta’ dawk li forsi ma jifhmux dawn il-ġesti ta’ ftuħ, fuq kollox dawk xi ftit jew wisq ultrakonservattivi, li dejjem iħarsu bi ftit tas-suspett lejn dawn il-ġesti tiegħek ta’ ftuħ…
Il-Papa Franġisku
Ippermettili ngħid li din m’hix problema tagħna biss: hi anki problema tagħhom [ta’ l-Ortodossi]. Huma għnadhom il-problema ta’ xi monaċi, ta’ xi monasteri li jinsabu f’din it-triq. Ngħidu aħna, problema li ilha tiġi diskussa sa minn żmien il-Beatu Pawlu VI hi d-data ta’ l-Għid. U ma nistgħux niftiehmu! Għax jekk nagħmluh fid-data ta’ l-ewwel qamar wara l-14 ta’ Nisan hemm il-periklu li bis-snin timxi ’l quddiem, ’il quddiem u nkunu nirriskjaw – il-proneputijiet tagħna – li niċċelebrawh f’Awwissu! U rridu nfittxu… Il-Beatu Pawlu VI ippropona data fissa, Ħadd f’April, li nkunu qbilna fuqu. Bartilmew kien kuraġġjuż, ngħidu aħna, f’żewġ każi – niftakar wieħed minnhom, imma hemm ieħor. Fil-Fillandja, lill-komunità ċkejkna Ortodossa hu qalilha: “Iffesteġġjaw l-Għid mal-Luterani, fid-data tal-Luterani”, biex f’pajjiż ta’ minoranza Nisranija ma jkunx hemm żewġ Għidijiet. Imma anki l-Kattoliċi Orjentali… Darba waqt l-ikel smajt li f’Via della Scrofa… kienu qed iħejju l-Għid fil-Knisja Kattolika, u kien hemm Kattoliku Orjentali li qal: “Le, Kristu tagħna jirxoxta xahar wara! Kristu tiegħek il-lum jirxoxta?” – U l-ieħor qallu: “Kristu tiegħek hu Kristu tiegħi”. Id-data ta’ l-Għid hi importanti. Hemm ir-reżistenzi għal dan, min-naħa tagħhom u tagħna. Dawn il-gruppi konservattivi… irridu nuruhom rispett u ma negħjew qatt nispjegawlhom, nikkatekizzaw, niddjalogaw, bla ma ninsultaw, bla ma nħammġuhom, bla ma nitkellmu ħażin fuqhom. Għax int ma tistax tiżvaluta persuna billi tgħid: “Dan hu konservattiv”. Le. Dan hu iben Alla daqskemm jien jien. Imma int ejja u nitkellmu. Jekk ma jridx jitkellem, dik problema tiegħu, imma jien nuri rispett lejh. Paċenzja, ħlewwa u djalogu.
Padre Lombardi
Grazzi, Santità. U nistiednu lil Patricia Thomas, mill-AP, li se tagħmel il-mistoqsija tagħha f’isem il-grupp Amerikan. Hi vjaġġatriċi kbira mal-Papa, tirrappreżenta t-tîm ta’ l-istazzjonijiet tat-televiżjoni Amerikani.
Patricia Thomas
Insellimlek. Nixtieq nagħmel mistoqsija fuq is-Sinodu, jekk tippermettili. Waqt is-Sinodu kien hemm ftit tal-polemika fuq il-lingwaġġ, fuq kif il-Knisja tittratta l-omosesswali. L-ewwel dokument tkellem dwar li nilqgħu l-persuna gay u tkellem b’mod pożittiv ħafna dwarhom. Int taqbel ma’ dan il-lingwaġġ?
Il-Papa Franġisku
Ħa ngħid ħaġa l-ewwel: jien nixtieq li t-tema prinċipali ta’ l-aħbarijiet tagħkom tkun dan il-vjaġġ. Imma se nwieġeb, se nwieġeb, tinkwetax. Imma biex ma jiġrix li forsi għax dan iżjed éclatant: in-nies għandha bżonn li tkun infurmata fuq il-vjaġġ. Imma se nwieġbek. Is-Sinodu hu triq, hu mixja. Dik l-ewwel ħaġa. It-tieni: is-Sinodu m’hux parlament. Hu spazju protett biex fih jista’ jitkellem l-Ispirtu s-Santu. Kuljum kien isir dak il-briefing ma’ Padre Lombardi u Padri Sinodali oħra, li kienu jgħidu xi jkun intqal dak in-nhar. Kienu affarijiet kuntrastanti, xi wħud minnhom. Imbagħad, fi tmiem dawn l-interventi, sar dak l-abbozz, li kien l-ewwel relatio. Imbagħad dan sar dokument ta’ ħidma għall-gruppi lingwistiċi li ħadmu fuqu, imbagħad taw il-kontribuzzjonijiet tagħhom li ġew ippubblikati: kienu f’idejn il-ġurnalisti kollha. Jiġifieri dan il-grupp lingwistiku – Ingliżi, Spanjoli, Franċiżi, Taljani – ra kull parti tagħha [l-ewwel relazzjoni]. Fost l-oħrajn anki dik il-parti li qed issemmi int. Imbagħad, kollox reġa’ lura għand il-kummissjoni redattriċi u din il-kummissjoni fittxet li ddaħħal kollox fid-dokument emendat. Dak li hu sostanzjali jibqa’, imma kollox irid jiġi editjat, kollox, kollox. U dak li hu sostanzjali u baqa’, insibuh fir-relazzjoni finali. Imma ma jiqafx kollox hawn: anki dan hu dokument proviżorju, għax issa sar il-Lineamenta għas-Sinodu li jmiss. Dan id-dokument intbagħat lill-Konferenzi Episkopali, li jridu jiddiskutuh, jibagħtu l-emendi tagħhom; imbagħad jinħadem Instrumentum laboris ieħor u mbagħad is-Sinodu li jmiss joħroġ tiegħu. Hi mixja. Għalhekk ma tistax taqbad opinjoni, ta’ persuna jew ta’ abbozz. Is-Sinodu rridu nħarsu lejh fit-totalità tiegħu. Jien lanqas naqbel – imma din opinjoni tiegħi, u ma rridx nimponiha – ma naqbilx li jingħad: “Il-lum dan qal hekk, u dan qal hekk”. Le, għandu jingħad xi ntqal, imma mhux min qalu, għax – nirripeti – dan m’hux parlament, is-Sinodu, hu spazju ekkleżjali protett, u din il-protezzjoni qiegħda hemm biex l-Ispirtu s-Santu jista’ jaħdem. Din hi t-tweġiba tiegħi.
Padre Lombardi
Grazzi, Santità. Mela issa ngħaddu l-kelma lil Antoine-Marie Izoard mill-grupp Franċiż.
Antoine-Marie Izoard
Santità, qabel xejn irrid ngħidlek li l-familji ta’ Franza, il-fidili qed jistennewk, b’ferħ kbir.
Int irnexxielek tgħaddi ftit tal-ħin mar-rifuġjati, il-lum wara nofs in-nhar. U allura, għaliex ma kienx possibbli li waqt dan il-vjaġġ iżżur kamp? U mill-ġdid, ġentilment tista’ tgħidilna taħsibx li fi żmien qasir tista’ żżur l-Iraq?
Il-Papa Franġisku
Iva. Jien ridt inżur kamp, u Dr Gasbarri għamel il-kalkoli kollha, għamel minn kollox, imma kellna bżonn ġurnata iżjed, u ma kienx possibbli. Ma kienx possibbli għal ħafna raġunijiet, mhux biss personali. U għalhekk tlabt lis-Salesjani li jaħdmu mat-tfal rifuġjati, biex iġibuhom huma. U kont magħhom qabel mort inżur lill-Arċisqof Armen marid fl-isptar u mbagħad l-ajruport, fl-aħħar. U kelli diskursata magħhom. U hawn napprofitta biex nirringrazzja lill-Gvern Tork: hu ġeneruż, hu ġeneruż. Jiena nsejtu n-numru ta’ rifuġjati li għandu…
Alberto Gasbarri
Xi miljun b’kollox fil-pajjiż.
Il-Papa Franġisku
Miljun! Imma int taf xi jfisser miljun persuna li jiġuk hemm u int trid taħseb għal saħħithom, għall-ikel tagħhom, biex tagħtihom sodda, dar… Kien qalbu tajba. U nixtieq pubblikament nirringrazzjah. U mbagħad, il-mistoqsija l-oħra?…
Antoine-Marie Izoard
L-Iraq.
Il-Papa Franġisku
Iva. Fl-Iraq nixtieq immur. Tkellimt mal-Patrijarka Sako, bgħatt lill-Kardinal Filoni, u għalissa għadu m’hux possibbli. Mhux biss għax jien ma rridx. Li kelli mmur bħalissa, dan kien joħloq problema pjuttost serja għall-awtoritajiet, ta’ sigurtà… Imma nixtieq ħafna mmur. Grazzi.
Padre Lombardi
Għad għandna żewġ mistoqsijiet biex nagħlqu d-dawra li konna ħsibna għaliha. Thomas Jansen, f’isem il-grupp Ġermaniż, u Hiroshi Isida, il-Ġappuniż. Nistieden jersaq lil Thomas.
Thomas Jansen
Santità, xi jiem ilu int żort il-Parlament Ewropew fi Strasburgu: mal-President Erdogan tkellimt ukoll dwar l-Unjoni Ewropea u s-sħubija tat-Turkija?
Il-Papa Franġisku
Le, fuq din it-tema ma tkellimniex ma’ Erdogan. Kurjuża: tkellimna fuq ħafna affarijiet, imma fuq hekk ma tkellimniex.
Padre Lombardi
Allura, Hiroshi Ishida: mela sejrin l-Asja.
Hiroshi Ishida
Santità, bi pjaċir qed nagħmel din il-mistoqsija f’isem il-ġurnalisti Ġappuniżi. Għalija, dan il-vjaġġ sa jkun l-aħħar wieħed li fih nista’ nsegwik għax f’Jannar nerġa’ lura l-Ġappun. Imma nistenniek bil-ferħ is-sena d-dieħla f’Nagasaki mal-fidili. Għalhekk nixtieq nistaqsik, rigward it-“tielet gwerra dinjija” u l-armi nukleari: int, waqt iċ-ċerimonja li nżammet f’Redipuglia f’Settembru, għidt li aktarx it-Tielet Gwerra Dinjija diġà qed tiġi miġġielda f’“biċċiet” madwar id-dinja kollha. Is-sena d-dieħla jaħbat is-sebgħin anniversarju minn tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija, kif ukoll mit-traġedja tal-bomba atomika ta’ Hiroshima u ta’ Nagasaki. Sal-lum fid-dinja għandna ħafna armi nukleari. X’taħseb dwar it-traġedja ta’ Hiroshima u Nagasaki, u kif taħseb li aħna l-bnedmin għandna nġibu ruħna quddiem dawn l-armi nukleari u t-theddida tar-radjazzjonijiet? Grazzi.
Il-Papa Franġisku
Irrid ngħid żewġ affarijiet.
L-ewwel: opinjoni personali, imma jien konvint li qed ngħixu tielet gwerra dinjija f’biċċiet, f’kapitli, ma’ kullimkien. Wara dan hemm ħafna tilwim, problemi politiċi, problemi ekonomiċi – mhux biss, mhux waħda, imma hemm ħafna, biex isalvaw din is-sistema fejn l-alla flus jinsab fiċ-ċentru, u mhux il-bniedem – u kummerċjali. It-traffikar ta’ l-armi hu terribbli, u wieħed mill-kummerċi l-aktar b’saħħithom bħalissa. U għalhekk jiena nemmen li din ir-realtà qed toktor, għax qed jitqassmu l-armi. Jiġini f’moħħi kif is-sena l-oħra f’Settembru ngħad li s-Sirja kellha f’idejha l-armamenti kimiċi. Nemmen li s-Sirja ma kinitx kapaċi tipproduċi hi l-armamenti kimiċi. Min begħihomlha? Forsi xi wħud minn dawk stess li kienu qed jakkużawha li qed taħbihom? Ma nafx. Imma fuq din il-biċċa ta’ l-armi hemm misteru kbir.
It-tieni. L-enerġija atomika. Veru: l-eżempju ta’ Hiroshima u ta’ Nagasaki… L-umanità ma tgħallmitx, għadha ma tgħallmitx. M’hix kapaċi tifhem dak li hu elementari f’dan l-argument. Alla tana l-ħolqien biex aħna minn din l-“in-kultura” [nuqqas ta’ kultura] primordjali nagħmlu “kultura”. Nistgħu nġibuha ’l quddiem. U l-bniedem dan għamlu, u wasal anki sa l-enerġija nukleari, li tista’ sservi għal ħafna affarijiet, imma qed jużaha anki biex jeqred il-ħolqien, l-umanità. U din issir it-tieni forma ta’ “in-kultura”: dik l-in-kultura primordjali li l-bniedem kellu jibdel f’kultura saret in-kultura oħra, it-tieni waħda. U din hi in-kultura – ma rridx ngħid l-aħħar tad-dinja – imma hi in-kultura terminali. Imbagħad ikollna nibdew mill-ġdid, u hi ħaġa terribbli kif iż-żewġt ibliet tagħkom kellhom jibdew kollox mill-ġdid.
Padre Lombardi
Allura, nieħdu mistoqsija ta’ l-aħħar minn Giansoldati li kienet inkitbet f’isem il-grupp Taljan, u mbagħad irridu nagħlqu.
Franca Giansoldati
Santità, int rieġa’ lura minn dan il-vjaġġ fit-Turkija. Ma smajt xejn fuq l-Armeni. Is-sena d-dieħla jaħbat iċ-ċentinarju mill-ġenoċidju ta’ l-Armeni u l-Gvern Tork għandu pożizzjoni negazjonista. Xtaqt naf x’taħseb fuq dan. U int l-ewwel tkellimt ukoll fuq il-martirju tad-demm li jfakkar direttament f’dak li seħħ hawn u li sewa l-ħajja ta’ miljun u nofs ruħ.
Il-Papa Franġisku
Grazzi. Il-lum jien mort l-istpar Armen biex inżur lill-Arċisqof Armen li qiegħed hemm, ilu marid, żmien twil… Tul dan il-vjaġġ kelli kuntatti ma’ l-Armeni. Il-Gvern Tork għamel ġest, is-sena l-oħra: il-Prim Ministru ta’ dak iż-żmien, Erdogan, kiteb ittra fil-jum ta’ din it-tifkira; ittra li xi wħud iġġudikawha dgħajfa wisq, imma – fil-fehma tiegħi – kinitx kbira jew żgħira ma nafx, imma biha żgur kien qed joħroġ idu. U din dejjem hi ħaġa pożittiva. Jien nista’ ntawwal idi hekk jew nista’ ntawwalha hekk, nistenna x’qed jgħidli l-ieħor biex ma nimbarazzax ruħi. U dan hu pożittiv, dak li għamel il-Prim Ministru ta’ dak iż-żmien. Ħaġa li hi ħafna għal qalbi hi l-fruntiera Torka-Armena: li kieku tista’ tinfetaħ, dik il-fruntiera, kienet tkun ħaġa sabiħa! Naf li hemm problemi ġeopolitiċi fiz-zona, li ma tantx jiffaċilitaw il-ftuħ ta’ dik il-fruntiera. Imma rridu nitolbu għar-rikonċiljazzjoni tal-popli. Naf ukoll li hemm rieda tajba miż-żewġ naħat – hekk nemmen – u rridu ngħinuhom biex dan isir. Is-sena d-dieħla hemm maħsuba ħafna atti kommemorattivi ta’ dan iċ-ċentinarju, imma nittamaw li naslu għal triq ta’ ġesti ċkejknin, ta’ passi żgħar li jqarrbuna. Dan jiġini li ngħid bħalissa. Grazzi.
Padre Lombardi
Grazzi ħafna, Santità. Grazzi ta’ din il-konferenza twila, ta’ din il-konverżazzjoni estremament serena, li, irrid ngħid, imlietna b’ħafna ferħ u paċi. Biex nagħlqu, ridt ngħidlek biss tistax tgħid kelmtejn ta’ awguri lill-KTO, li hi t-televiżjoni Kattolika Franċiża, li qed tiċċelebra ħmistax-il sena ta’ ħajja.
Il-Papa Franġisku
Il-KTO… Insellmilkom minn qalbi u nagħtikom l-isbaħ awguri biex tibqgħu mexjin ’il quddiem u tifhmu sew x’qed jiġri fid-dinja. Awguri, u l-Mulej iberikkom.
U grazzi tal-paċenzja tagħkom, u jekk jogħġobkom, tinsewx titolbu għalija. Għandi bżonn. Grazzi.
Padre Lombardi
Grazzi ħafna lilek, Santità, tassew, ta’ dan ir-rigal.
miġjub mit-Taljan għall-Malti minn Francesco Pio Attard