Padre Lombardi
Allura… Santità, merħba fostna għal dan l-aħħar appuntament f’dan il-vjaġġ li kien intens ħafna imma li jidhrilna li rnexxa sew: ta’ l-inqas, l-impressjoni li tajtna hi li int sodisfatt, jidher li ħassejtek tajjeb u aħna kuntenti ħafna. Allura, għal din il-laqgħa li naħseb li ħa jkollha l-istil tat-tnejn ta’ qabilha li kellna miegħek, organizzajna ruħna billi nqsamna fi gruppi skond il-lingwa u mbagħad minn kull grupp ittellgħu bix-xorti xi kollegi li sa jagħmlu l-mistoqsijiet tagħhom. Għandna għadd tajjeb… meta tħossok għejejt għidilna “daqshekk”, u aħna nieqfu, hekk hu. Jekk le, inkomplu.
Mela, nixtiequ nibdew b’rappreżentant tal-grupp Asjatiku u nistiednu jiġu hawn mal-mikrofonu lil Seung Jin Park, mill-Yonhap News: din hi l-aġenzija Koreana. Jien naħseb li l-aħjar hu li nibdew nippreparaw ruħna b’tali mod li tibdew resqin ’l hawn ħalli mbagħad ma naħlux wisq ħin nistennew. It-tieni mistoqsija sa tkun dik ta’ Alan Holdren, mill-Ewtn. Allura, Santità, tixtieq tgħidilna xi ħaġa bħala introduzzjoni? F’idejk il-kelma, imbagħad wara ngħaddu l-kelma lill-kollega Korean…
Il-Papa Franġisku
L-għodwa t-tajba. Grazzi ħafna tax-xogħol tagħkom li kien pjuttost impenjattiv. Grazzi ta’ dak kollu li għamiltu u anki issa ta’ l-attenzjoni tagħkom għal dawn il-kollokji. Grazzi ħafna.
Padre Lombardi
Allura, ngħaddu l-kelma lil Sung Park.
Sung Ji Park
Jisimni Sung Jin Park, ġurnalista tas-South Korean News Agency Yonhap. Santità, f’isem il-ġurnalisti Koreani u f’isem il-poplu tagħna, nixtieq nirringrazzjak taż-żjara tiegħek. Int ġibt il-ferħ lil ħafna nies fil-Korea. U grazzi anki ta’ l-inkuraġġiment tiegħek b’riżq l-unifikazzjoni ta’ pajjiżna. Santità, matul iż-żjara tiegħek fil-Korea, int indirizzajt l-ewwel lill-familji tal-vittmi tad-diżastru tal-vapur Sewol u farraġthom. Għandi żewġ mistoqsijiet. L-ewwel: X’ħassejt meta ltqajt magħhom? It-tieni: Ma nkwetajtx li l-ġest tiegħek seta’ jinftiehem ħażin politikament?
Il-Papa Franġisku
Meta ssib ruħek quddiem it-tbatija umana, int għandek tagħmel kif tgħidlek qalbek. Imbagħad ħa jgħidu: “Imma dak għamel hekk għax għandu din jew dik l-intenzjoni politika”; għax jistgħu jgħidu minn kollox. Imma meta taħseb fuq dawn l-irġiel, fuq dawn in-nisa, missirijiet u ommijiet, li tilfu lil uliedhom, fuq dawn l-aħwa li tilfu lil ħuthom, fit-tbatija hekk kbira ta’ katastrofi bħal din, ma nafx, qalbi… jiena saċerdot, tafx!, u nħoss li għandi nkun qrib tagħhom! Inħossha hekk, le? U, l-ewwel, hekk. Jiena naf li l-faraġ li tista’ tagħti kelma minn tiegħi m’hix rimedju, m’hix ħa tagħti mill-ġdid il-ħajja lil dawk li mietu, imma l-qrubija umana f’dawn il-mumenti tagħtina s-saħħa, hemm is-solidarjetà. Jien niftakar li bħala Arċisqof ta’ Buenos Aires ġarrabt żewġ traġedji minn dawn: l-ewwel, ħruq ta’ sala taż-żfin [fejn kien jinżamm] kunċert ta’ mużika pop: mietu 193! U mbagħad, darb’oħra, katastrofi bit-trejns, naħseb li kienu mietu 120. U jien, dak iż-żmien, l-istess ħassejt: li kelli nkun qrib tagħhom. It-tbatija umana hi kbira u jekk aħna f’dawn il-mumenti ta’ niket inkunu qrib ta’ xulxin, inkunu ngħinu ħafna lil xulxin. U għall-mistoqsija li għamilt, fl-aħħar nett, irrid ngħid ħaġa oħra. Jiena ħadt dan. [Juri l-badge f’forma ta’ żigarella li għaddewlu l-familjari u dawk li jappoġġjaw il-kawża tat-traġedja tal-vapur Sewol]. Wara nofs ta’ nhar biha fuqi – ħadtha b’solidarjetà magħhom – resaq xi ħadd fuqi u qalli: “Imma dik aħjar tneħħiha. Int għandek tibqa’ newtrali…” – “Imma isma’, mat-tbatija umana ma nistgħux nibqgħu newtrali”: hekk weġibt jien. Dan hu li nħoss jien. Imma grazzi tal-mistoqsija tiegħek. Grazzi.
Min imiss issa?
Padre Lombardi
Alan Holdren mill-Ewtn. Imbagħad wara, Jean-Louis de la Vaissière, mill-grupp Franċiż.
Alan Holdren
Santità, jisimni Alan Holdren, naħdem għall-Catholic News Agency – Aci Prensa f’Lima, fil-Perù, u anki l-Ewtn. Kif taf, il-qawwiet militari ta’ l-Istati Uniti ftit ilu bdew jibbumbardjaw it-terroristi fl-Iraq biex iwaqqfu ġenoċidju, biex jipproteġu l-futur tal-minoranzi – jiġuni f’moħħi wkoll il-Kattoliċi taħt it-tmexxija tiegħek. Int tapprova dan il-bumbardament Amerikan?
Il-Papa Franġisku
Grazzi tal-mistoqsija hekk ċara. F’dawn il-każi, fejn hemm aggressjoni inġusta, nista’ ngħid biss li hu leċitu twaqqaf l-aggressur inġust. Nagħfas fuq il-verb: twaqqaf. M’iniex ngħid tibbumbardja, tagħmel gwerra: twaqqfu. Il-mezzi li bihom tista’ twaqqfu għandhom jintiżnu sew. Li twaqqaf l-aggressur inġust hi ħaġa leċita. Imma rridu wkoll niftakru x’seħħ fl-imgħoddi. Kemm drabi, taħt din l-iskuża li jwaqqfu l-aggressur inġust, il-qawwiet ħatfu taħt idejhom popli sħaħ u għamlu gwerra vera ta’ konkwista! Nazzjon wieħed waħdu ma jistax jiġġudika kif għandu jwaqqaf dan, kif iwaqqaf aggressur inġust. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija ħarġet l-idea tal-Ġnus Magħquda: hemm irridu niddiskutu, ngħidu: “Hu aggressur inġust? Jidher li iva. Kif għandna nwaqqfuh?”. Imma daqshekk biss. Xejn iżjed. It-tieni, il-minoranzi. Grazzi tal-kelma. Għax lili jiġu jgħiduli: “Imma l-Insara, imsejkna Nsara”, u dan minnu, qed ibatu. Il-martri… eħ iva, hemm ħafna martri. Imma hawn għandna quddiemna rġiel u nisa, minoranzi reliġjużi, mhux kollha Nsara, imma kollha ndaqs quddiem Alla! Li twaqqaf l-aggressur inġust hu dritt ta’ l-umanità, imma hemm anki d-dritt li għandu l-aggressur, li jiġi mwaqqaf biex ma jagħmilx ħsara.
Padre Lombardi
Jean-Louis de la Vaissière, mill-France Presse. Jipprepara biex jersaq Fabio Zavattaro.
Jean-Louis de la Vaissière
Il-lejla t-tajba, Santità. Lura mill-ġdid fuq il-kwistjoni ta’ l-Iraq: bħall-Kardinal Filoni, bħas-Superjur tad-Dumnikani, int, Santità, tkun lest issostni intervent militari fuq l-art ta’ l-Iraq biex twaqqaf lill-Jiħadisti? U mbagħad kelli mistoqsija oħra: taħseb li xi darba tista’ tmur l-Iraq, forsi f’Kurdistan, biex twieżen lir-refuġjati Nsara li qed jistennewk, u titlob magħhom f’din l-art fejn ilhom jgħixu għal elfejn sena?
Il-Papa Franġisku
Grazzi. Ftit ilu jien iltqajt mal-Gvernatur tal-Kurdistan, u hu kellu ħsieb ċar ħafna fuq is-sitwazzjoni, kif jistgħu jinstabu soluzzjonijiet… imma dan kien qabel din l-aħħar aggressjoni. Għall-ewwel mistoqsija diġà weġibt: jien naqbel biss mal-fatt li meta hemm aggressur inġust, jiġi mwaqqaf. Aħ, iva: skużani, insejtha dik [dwar il-possibbiltà li nżur il-Kurdistan]. Iva, jiena disponibbli, imma naħseb li nista’ ngħid dan: meta flimkien mal-kollaboraturi tiegħi smajt b’din is-sitwazzjoni tal-minoranzi reliġjużi u anki l-problema, dak iż-żmien, tal-Kurdistan li ma setax jilqa’ fih ħafna nies – hi problema, nifhimha: ma setax, le! – x’tista’ tagħmel? Ħsibna f’ħafna ħwejjeġ, le? L-ewwel nett ktibna l-komunikat li għamel Padre Lombardi f’ismi. Wara, dan il-komunikat intbagħat lin-nunzjaturi kollha biex jiġi kkomunikat lill-gvernijiet. Imbagħad, ktibna ittra lis-Segretarju Ġenerali tal-Ġnus Magħquda… ħafna affarijiet… u fl-aħħar għidna: nibagħtu mibgħut personali, il-Kardinal Filoni. U fl-aħħar għidna: u jekk ikun hemm bżonn, meta nerġgħu lura mill-Korea, nistgħu mmorru hemm aħna. Kienet waħda mill-possibbiltajiet. Din hi t-tweġiba tiegħi: jien disponibbli. Bħalissa m’hux l-aħjar żmien biex nagħmel dan, imma jien lest għal hekk ukoll.
Padre Lombardi
Fabio Zavattaro, u jipprepara Paloma García Ovejero mill-Cope…
Fabio Zavattaro
Santità, int l-ewwel Papa li għaddejt bl-ajruplan minn fuq iċ-Ċina. It-telegramma li bgħatt lill-President Ċiniż ġiet milqugħa bla ebda kummenti negattivi. Taħseb li dawn huma passi ’l quddiem lejn possibbiltà ta’ djalogu? U, tixtieq tmur iċ-Ċina?
Padre Lombardi
Nista’ nħabbar li bħalissa ninsabu fuq l-ispazju ta’ l-ajru Ċiniż, allura l-mistoqsija torbot ħafna…
Il-Papa Franġisku
U meta aħna u ġejjin ’l hawn konna wasalna biex nidħlu fl-ispazju ta’ l-ajru Ċiniż, jien kont fil-cockpit mal-piloti, u wieħed minnhom urieni r-reġistru u qalli: “Fadal biss għaxar minuti biex nidħlu fl-ispazju ta’ l-ajru Ċiniż, u rridu nitolbu l-awtorizzazzjoni: dejjem nitolbuha… hi ħaġa normali, nitolbuha lil kull pajjiż”,… u rajt kif jagħmlu biex jitolbu l-awtorizzazzjoni, u xi jweġbuhom… kont xhieda ta’ dan. U l-pilota qal: “Issa titlaq it-telegramma”, imma ma nafx dan kif għamluh; imma, hekk… imbagħad ħallejthom, mort lura f’posti u tlabt ħafna għal dak il-poplu sabiħ u nobbli taċ-Ċina, poplu għaref… Imma f’moħħi jiġu l-għorrief kbar taċ-Ċina, storja ta’ xjenza, ta’ għerf… Anki l-Ġiżwiti: għandna storja hemm, b’Padre Ricci… U jiġuni f’moħħi dawn il-ħwejjeġ kollha. Jekk nixtieqx immur iċ-Ċina? U żgur: għada stess! Eħ, iva. Aħna nirrispettawh lill-poplu Ċiniż, il-Knisja qiegħda biss titlob libertà biex tista’ twettaq xogħolha, il-ħidma tagħha; l-ebda kundizzjoni oħra. Imbagħad, ma ninsewx dik l-Ittra fundamentali dwar il-problema taċ-Ċina, l-Ittra li l-Papa Benedittu XVI kien bagħat liċ-Ċiniżi. Dik l-Ittra, il-lum hi attwali, tgħodd ħafna għas-sitwazzjoni tal-lum. Jagħmlilna tajjeb nerġgħu naqrawha. U s-Santa Sede hi dejjem miftuħa għall-kuntatti; dejjem, għax għandha tassew stima għall-poplu Ċiniż.
Padre Lombardi
Paloma García Ovejero mill-Cope, ir-Radju Kattoliku Spanjol, u jipprepara Johannes Schidelko mill-Kna…
Paloma García Ovejero
Tajjeb: il-vjaġġ li jmiss sa jkun fl-Albanija, forsi l-Iraq; wara l-Filippini u s-Sri Lanka… Imma fejn sejjer fl-2015? U se ngħidlek għal li jista’ jkun: int taf li f’Avila u f’Alba de Tormes qed jistennewk bi ħġarhom. Għadhom jistgħu jittamaw?
Il-Papa Franġisku
U żgur, iva… Is-Sinjura President tal-Korea, fi Spanjol perfett, qaltli: “La esperanza es la ultima que se pierde”: hekk qaltli, b’tama fl-unifikazzjoni tal-Korea. Issa ftakart f’dan. Jistgħu jittamaw, imma għadu m’hu deċiż xejn.
Paloma García Ovejero
Imma wara l-Messiku… Philadelphia…?
Il-Papa Franġisku
Le, ħa nispjegalek. Din is-sena, hemm fil-ħsieb l-Albanija, veru. Hemm min qal li l-Papa għandu stil li jibda kollox mill-periferija. Imma le, għaliex se mmur l-Albanija? Għal żewġ raġunijiet importanti. L-ewwel, għax irnexxielhom joħolqu gvern – aħsbu fil-Balkani – gvern ta’ għaqda nazzjonali bejn Islamiċi, Ortodossi u Kattoliċi, b’kunsill interreliġjuż li qed jgħin ħafna u hu bilanċjat. U dan sejjer sew, miexi f’armonija. Il-preżenza tal-Papa hemm ħa tkun qed tgħid lill-popli kollha: “Mela nistgħu naħdmu flimkien!”. Jien ħassejt li dan jista’ jkun tabilħaqq ta’ għajnuna għal dak il-poplu nobbli. U l-ħaġa l-oħra: jekk naħsbu ftit fl-istorja ta’ l-Albanija, reliġjożament kienet l-unika waħda mill-pajjiżi Komunisti li fil-Kostituzzjoni tagħha kellha l-ateiżmu. Jekk kont tmur il-Quddiesa, kont tkun qed teħodha kontra l-Kostituzzjoni. U mbagħad, kif qalli wieħed mill-ministri, inqerdu – irrid inkun preċiż fiċ-ċifra – 1,820 knisja: meqruda! Ortodossi, Kattoliċi… f’dak iż-żmien. U mbagħad, knejjes oħra saru [inbidlu] f’ċinema, teatru, swali taż-żfin… Ħassejt li għandi mmur: hi qrib, f’ġurnata tmur u tiġi… Imbagħad, is-sena d-dieħla rrid immur Philadelphia, għal-laqgħa tal-familji, u ġejt ukoll mistieden mill-President ta’ l-Istati Uniti biex inżur il-Parlament Amerikan u anki mis-Segretarju tal-Ġnus Magħquda fi New York: forsi żjara waħda bejn it-tlitt ibliet flimkien. Il-Messiku: il-Messikani jriduni mmur f’riġlejn il-Madonna ta’ Guadalupe, u nista’ napprofitta minn hekk, imma m’hemm xejn fiż-żgur. U fl-aħħar, Spanja. Il-Familja Rjali stednitni u l-isqfijiet ukoll, imma… hemm xita ta’ stedin biex immur Spanja: Santiago de Compostela… forsi possibbli, imma mhux ħa ngħid iżjed għax m’hemm xejn deċiż: fil-għodu mmur Avila u Alba de Tormes, u nerġa’ lura fil-għaxija… Jaf ikun possibbli…
Paloma García Ovejero
Hu possibbli…
Il-Papa Franġisku
Iva, imma m’hemm xejn deċiż. U din hi t-tweġiba. Grazzi lilek.
Padre Lombardi
Johannes Schidelko mill-Aġenzija Kattolika Ġermaniża. Jersaq Yoshimori Fukushima, mill-Ġappun, għall-mistoqsija li jmiss.
Johannes Schidelko
Grazzi. Santità, x’tip ta’ relazzjoni hemm bejnek u Benedittu XVI? Hemm qsim regolari ta’ fehmiet, ta’ ideat? Jeżisti proġett komuni wara din l-enċiklika?
Il-Papa Franġisku
Niltaqgħu… Qabel tlaqt, mort inżuru. Hu, ġimagħtejn qabel, bagħatli kitba interessanti: staqsieni x’naħseb dwarha… U għandna relazzjoni normali, għax nerġa’ lura għal din l-idea: forsi lil xi teologu ma togħġbux – jiena m’iniex teologu – imma jien naħseb li l-Papa emeritu m’hux eċċezzjoni, imma wara tant sekli hu l-ewwel emeritu, dik hi. Naħsbu ftit, iva, kif hu qal: “Xjaħt, m’għadx għandi s-saħħa”… Dan kien ġest sabiħ ta’ nobbiltà u anki ta’ umiltà u ta’ kuraġġ. Imma jien ngħid: sebgħin sena ilu anki l-isqfijiet emeriti kienu eċċezzjoni, ma kinux jeżistu. Il-lum l-isqfijiet emeriti huma istituzzjoni. Jiena naħseb li “Papa emeritu” diġà sar istituzzjoni. Għaliex? Għax ħajjitna qed titwal u meta tasal f’ċerta età ma tibqax kapaċi tmexxi sew, għax il-ġisem jegħja… u anki jekk is-saħħa forsi għadha tajba, ma jkunx hemm il-kapaċità li terfa’ fuqek il-problemi kollha ta’ tmexxija bħalma hi dik tal-Knisja. U jiena nemmen li l-Papa Benedittu XVI għamel dan il-ġest tal-Papiet emeriti. Intenni: forsi xi teologu jaf jgħidli li dan m’hux sew, imma jien hekk naħsibha. Is-sekli għad jgħidulna waħidhom jekk hux hekk jew le. Naraw. Imma int taf tgħidli: “U jekk int, jum wieħed, tħoss li ma tistax tibqa’ tmexxi?”. Imma int kieku tagħmel l-istess ħaġa? Nagħmel l-istess! Nitlob ħafna, imma l-istess nagħmel. Hu fetaħ bieb li hu istituzzjonali, mhux eċċezzjonali. Ir-relazzjoni tagħna hi ta’ bejn l-aħwa, tassew, imma jien għidt ukoll li nħossu qisni għandi n-nannu d-dar bl-għerf tiegħu: hu bniedem ta’ għerf, bl-isfumaturi tiegħu, imma li jiswieli ħafna meta nisma’ x’għandu x’jgħid. U anki, jinkuraġġini ħafna. Din hi r-relazzjoni li għandna miegħu.
Padre Lombardi
Issa għandna lil Yoshimori Fukushima mill-Mainichi Shimbun: erġajna lura l-Asja. Hu Ġappuniż. U sadattant tipprepara Deborah Ball, mill-Wall Street Journal.
Yoshimori Fukushima
Papa Franġisku, mill-ġdid grazzi ħafna ta’ l-ewwel żjara tiegħek fl-Asja. F’dan il-vjaġġ, int iltqajt ma’ persuni li batew. X’ħassejt meta sellimt lis-sitt “comfort women” [nisa li ġew użati mill-Armata ta’ l-Imperu Ġappuniż f’dak li hu skjavitù sesswali, bħala prostituti] fil-Quddiesa ta’ dal-għodu? F’dik li hi tbatija tal-persuni, bħal fil-Korea, anki fil-Ġappun kien hemm l-Insara moħbija, u s-sena d-dieħla jaħbat il-150 anniversarju mill-persekuzzjoni tagħhom. Ikun possibbli nitolbu għalihom flimkien miegħek f’Nagasaki? Grazzi ħafna.
Il-Papa Franġisku
Tkun ħaġa sabiħ ħafna, tkun ħaġa sabiħa ferm! Ġejt mistieden! Kemm mill-Gvern u kemm mill-isqfijiet ġejt mistieden. Imma t-tbatija: int erġajt lura fuq waħda mill-ewwel mistoqsijiet. Il-poplu Korean hu poplu li ma tilifx id-dinjità tiegħu. Kien poplu li ġarrab l-invażjoni, safa umiljat, ra gwerer, issa hu maqsum, b’tant tbatija. Il-bieraħ, meta mort għal-laqgħa maż-żgħażagħ, żort il-mużew tal-martri: imma hi terribbli t-tbatija li għaddew minnha dawn in-nies, sempliċement biex ma jiċħdux is-Salib! Hu wġigħ u hi tbatija storika. Kapaċi jsofri dan il-poplu, u din hi wkoll parti mid-dinjità tiegħu. Anki l-lum, meta kien hemm dawn in-nisa anzjani, quddiem nett, għall-Quddiesa: meta naħseb kif f’dik l-invażjoni, meta kienu għadhom xebbiet, ittieħdu fil-kwartieri tas-suldati, biex jużawhom… u huma ma tilfux id-dinjità tagħhom. Il-lum kienu qegħdin hemm b’wiċċhom minn quddiem [urew wiċċhom], anzjani, l-aħħar li kien fadal! Hu poplu b’saħħtu fid-dinjità tiegħu. Imma lura għall-biċċa tal-martirju, tat-tbatija, anki dawn in-nisa: dan hu l-frott tal-gwerra! U l-lum qed ngħixu f’dinja ta’ gwerra, kullimkien! Xi ħadd qalli: “Imma inti taf li qegħdin fit-Tielet Gwerra Dinjija – imma f’biċċiet?”. Fehem! Għandna dinja fi gwerra, fejn qed jitwettqu dawn il-attroċitajiet kollha. Nixtieq nieqaf fuq żewġ kelmiet: l-ewwel, kefrija. Il-lum it-tfal ma jiswew xejn! Darba kienu jitkellmu fuq gwerra konvenzjonali, il-lum dan m’għadux jgħodd. Ma rridx ngħid li l-gwerer konvenzjonali huma xi ħaġa tajba, le. Imma l-lum jisparawlek bomba u joqtlulek l-innoċenti mal-ħati, it-tarbija, mal-mara, ma’ l-omm… lil kulħadd joqtlu. Imma aħna għandna nieqfu u naħsbu ftit fuq il-livell ta’ kefrija li wasalna fih. Dan messu jbeżżagħna! U dan mhux biex inbeżżagħkom: nistgħu nagħmlu studju empiriku. Il-livell ta’ kefrija tal-bniedem, bħalissa, ibeżża’ ftit. U l-kelma l-oħra li fuqha nixtieq ngħid xi ħaġa u li għandha x’taqsam ma’ din hi t-tortura. Il-lum, ikolli ngħid, it-tortura hi wieħed mill-mezzi kważi ordinarji li jużaw is-servizzi ta’ l-intelligence, il-proċessi ġudizzjarji […]. U t-tortura hi dnub kontra l-umanità, delitt kontra l-bniedem, u lill-Kattoliċi ngħidilhom: “Li tittortura bniedem hu dnub mejjet, hu dnub gravi!”. Imma hu iżjed minn hekk: hu dnub kontra l-umanità. Kefrija u tortura. Nieħu gost kieku intom fil-medja tagħkom, tirriflettu ftit: Kif qed tarawhom dawn l-affarijiet, il-lum? Kif inhu l-livell tal-kefrija kontra l-umanità? U x’taħsbu dwar it-tortura? Naħseb li jagħmlilna tajjeb ilkoll kemm aħna jekk nirriflettu fuq dan.
Padre Lombardi
Deborah Ball mill-Wall Street Journal; jipprepara Anaïs Feuga mid-Radju Franċiż.
Deborah Ball
Grazzi. Il-mistoqsija tagħna hi: Int iżżomm ritmu impenjattiv ħafna ħafna, wisq marsus, u ftit tħalli ħin għall-mistrieħ, u vaganzi xejn; qed tagħmel dawn il-vjaġġi massakranti. Imbagħad, fl-aħħar xhur, rajna li kellek ukoll tħassar xi appuntament anki fl-aħħar sekonda. Għandna għax ninkwetaw dwar dan ir-ritmu li qbadt?
Il-Papa Franġisku
Eħ, iva, kien hemm min qalli. Jien issa ħadt il-vaganzi d-dar, kif nagħmel is-soltu, għax… darba qrajt ktieb. Interessanti. It-titlu kien: “Ifraħ li int nevrotiku”! Anki jien għandi xi nevrożi, imma rrid nieħu ħsiebhom, in-nevrożi! Nagħtihom il-mate [xarba mediċinali magħmula mill-ħwawar] kuljum, eħ?… Waħda min-nevrożi hi li jien qalbi marbuta wisq ma’ l-abitat. L-aħħar darba li mort għall-vaganzi barra minn Buenos Aires, mal-komunità Ġiżwita, kien fl-1975. Mill-bqija, dejjem nieħu vaganzi – veru, eħ! – imma fl-abitat: nibdel ir-ritmu. Norqod iżjed, naqra dak li jogħġobni, noqgħod nisma’ l-mużika, nitlob iżjed… U dak iserraħni. F’Lulju u f’parti minn Awwissu hekk għamilt, u ħassejtni sew. Il-mistoqsija l-oħra, li kelli nħassar: dak veru. Hu minnu. Dak in-nhar li kelli mmur il-Gemelli, sa għaxar minuti qabel, kont hemm imma ma flaħtx, verament! Tassew li kienu jiem impenjattivi ħafna, u issa rrid inkun ftit aktar prudenti. Għandek raġun int. [jidħak]
Padre Lombardi
Mela, issa Anaïs Feuga mir-Radju Franċiż, u tipprepara Francesca Paltracca mir-Radio Rai.
Anaïs Feuga
F’Rio, meta l-folla kienet tgħajjat “Franġisku, Franġisku”, int weġibtha “Kristu, Kristu”. Il-lum int kif qed tagħmel b’din il-popolarità immensa? Kif tgħixha?
Il-Papa Franġisku
Ma nafx kif naqbad ngħid… Jien ngħixha billi nirringrazzja lill-Mulej li l-poplu tiegħu hu ferħan: hekk nagħmel! U lill-poplu ta’ Alla nixtieqlu l-aħjar. Ngħixha bħala ġenerożità tal-poplu, dak veru. Bejni u bejn ruħi, nipprova naħseb fi dnubieti u fl-iżbalji tiegħi biex ma naħsibx li jien xi ħaġa! Għax jien naf li dan ħa jtul għal ftit taż-żmien, sentejn jew tlieta, u mbagħad… għal Dar il-Missier… U mbagħad – ma messnix għidt hekk – imma ngħixha bħala l-preżenza tal-Mulej fil-poplu tiegħu li jinqeda bl-isqof li hu r-ragħaj tal-poplu, biex jurihom tant ħwejjeġ. Ngħixha b’mod iżjed naturali minn qabel: qabel kienet tbeżżagħni ftit, imma issa nagħmel hekk! Anki, jiġini f’moħħi: tiżbaljax, għax int m’għandekx tagħmel tort lil dan il-poplu f’dawn il-ħwejjeġ kollha! Xi ftit, dan…
Padre Lombardi
Francesca Paltracca, mir-Radio Rai, u jipprepara Sergio Rubín, mill-Clarín.
Francesca Paltracca
Għal Papa li ġie minn tarf id-dinja, li sab ruħu l-Vatikan – barra minn Santa Marta, fejn irrakkontajtilna ħajtek u l-għażla tiegħek – kif jgħix fil-Vatikan il-Papa? Dejjem nistaqsu lilna nfusna: imma x’joqgħod jagħmel, fejn imur, joqgħod jimxi? Imbagħad aħna rajna li int mort il-mensa [fejn jitqassam l-ikel lill-foqra] u kuljum tissorprendina… rajna li mort il-mensa tal-Vatikan, ngħidu aħna… Int tissorprendina… Għalhekk, x’tip ta’ ħajja tgħix, lil hemm minn Santa Marta?
Il-Papa Franġisku
Imma jien nipprova nkun liberu! Hemm appuntamenti ta’ l-uffiċċju, tax-xogħol. Imma mbagħad il-ħajja, għalija, hi l-aktar normali possibbli. Veru, nixtieq kieku nista’ noħroġ, imma ma tistax, ma tistax… imma le, le, mhux bi prekawzjoni: ma tistax għax jekk toħroġ, in-nies tibda tross madwarek… u ma tistax: din hi realtà. Imma ġewwa, jien, f’Santa Marta ngħix ħajja normali ta’ xogħol, ta’ mistrieħ, ta’ tpaċpiċ ma’ oħrajn…
Francesca Paltracca
Insomma, ma tħossokx priġunier?
Il-Papa Franġisku
Le, le, le: għall-bidu iva, imma issa… waqgħu xi ħitan… Qabel kont tisma’: “il-Papa ma jistax imur hemm”… Ngħidu aħna, din biex tidħku ftit: immur biex nidħol ġol-lift, u dritt jiġi wieħed, għax il-Papa ma setax jinżel il-lift waħdu. “Imma int mur oqgħod lura f’postok, għax jien waħdi nieżel”. U l-istorja tieqaf hemm. Hekk, le? Din in-normalità. Normalità.
Padre Lombardi
Mela, issa jmiss lil Sergio Rubín, u jipprepara Jürgen Erbacher.
Sergio Rubín
Santità, jien Sergio Rubín. Skużani, imma f’isem il-grupp Spanjol, li fih hemm anki l-Arġentina, irrid nagħmillek mistoqsija li titlob għarfien teoloġiku profond. It-tîm tiegħek, San Lorenzo, għall-ewwel darba sar il-kampjun ta’ l-Amerika! Nixtieq naf kif qed tgħixu dan il-mument, u qaluli li int nhar l-Erbgħa fl-Udjenza Ġenerali sa tilqa’ għandek ukoll delegazzjoni ta’ l-assoċjazzjoni sportiva.
Il-Papa Franġisku
Wara t-tieni post tal-Brażil, hi aħbar tajba. Jien dan sirt nafu hawn: hawn f’Seul, qaluhuli, u qaluli: “Isma’, l-Erbgħa jiġu, eħ?”: ħallihom jiġu, hi udjenza pubblika, sa jkunu hemm, le? U għalija s-San Lorenzo hu t-tîm li miegħu kienet iżżomm il-familja kollha tiegħi: missieri kien jilgħab il-basketball ma’ San Lorenzo, kien plejer fit-tîm tal-basket. U meta konna tfal konna mmorru, anki ommi kienet tiġi magħna l-Gazometer. Niftakar qisu l-bieraħ, il-kampanja ta’ l-1946, dak tîm brillanti li kellu s-San Lorenzo, kienu ħarġu kampjuni… Taf int, bil-ferħ, ngħixu bil-ferħ. Imma mirakli le! Mirkali le…
Padre Lombardi
Issa Jürgen Erbacher, mit-televiżjoni Ġermaniża…
Jürgen Erbacher
Il-mistoqsija tiegħi hi: Ilu żmien jissemma proġett ta’ enċiklika fuq l-ekoloġija. Tista’ tgħidilna meta ħiereġ u liema huma l-punti ċentrali?
Il-Papa Franġisku
Din l-enċiklika… tkellimt fit-tul mal-Kardinal Turkson u ma’ oħrajn, u tlabt lill-Kardinal Turkson biex jiġbor il-kontribuzzjonijiet kollha li waslulna. U qabel il-vjaġġ, ġimgħa qabel… le, erbat ijiem qabel, il-Kardinal Turkson għaddieli l-ewwel abbozz: l-ewwel abbozz oħxon hekk! Ngħid li fih terz iżjed mill-Evangelii Gaudium” [jidħak]. Għadu l-ewwel abbozz. Imma issa din m’hix problema ħafifa, għax fuq il-ħarsien tal-Ħolqien, anki l-ekoloġija, anki l-ekoloġija umana, tista’ tikellem b’ċerta ċertezza sa ċertu punt. Imbagħad, jiġu l-ipoteżijiet xjentifiċi, xi wħud pjuttost żguri, oħrajn le. F’enċiklika bħal din, li trid tkun maġistrali, tista’ tiktellem biss dwar ċertezzi: dak li hu żgur. Għax jekk il-Papa jgħid li ċ-ċentru ta’ l-univers hu d-dinja u mhux ix-xemx, jiżbalja, għax ikun jgħid ħaġa li tmiss max-xjenza, u ma jmurx. X’sa jiġri issa? Issa rridu nagħmlu l-istudju, numru wara numru, u naħseb li ħa tiċkien. Imma mmorru għall-essenzjal u għal dak li nistgħu naffermaw b’ċertezza. Imma f’nota isfel tal-paġna, nistgħu ngħidu li “fuq dan hemm din l-ipoteżi, din u dik”, imma ngħiduha bħala tagħrif, imma mhux fil-korp ta’ l-enċiklika li hu duttrina fejn trid titkellem fiż-żgur.
Padre Lombardi
S’issa għamilna tnax-il mistoqsija, il-gruppi kollha diġà għamlu żewġ dawriet. Trid tkompli, jew trid li mmorru nieklu?
Il-Papa Franġisku
Jiddipendi minn kemm għandhom ġuħ huma…
Ġurnalisti
M’għandniex ġuħ, m’aħniex bin-ngħas…
Padre Lombardi
Allura, fil-lista kellna lil Jung Hae Ko, mill-ġurnal Korean…
Jung Ae Ko
Santità, grazzi ħafna taż-żjara tiegħek fil-Korea ta’ Isfel. Se nagħmillek żewġ mistoqsijiet. L-ewwel hi: Qabel l-aħħar Quddiesa fil-Katidral ta’ Meyong-dong, int farraġt xi “comfort women”: x’għadda minn moħħok? Din l-ewwel mistoqsija tiegħi. It-tieni hi: Pyongyang jafferma li l-Kristjaneżmu jirrappreżenta theddida diretta għar-reġim u t-tmexxija tiegħu. Aħna nafu li ħaġa terribbli ġrat lill-Insara tal-Korea ta’ Fuq. Imma ma nafux eżatt x’ġara. Hemm impenn partikulari min-naħa tiegħek biex tipprova tibdel il-mod kif Pyongyang iħares lejn l-Insara tal-Korea ta’ Fuq?
Il-Papa Franġisku
L-ewwel mistoqsija, ħa nirripeti, le? Il-lum dawn in-nisa kienu hemm għax minkejja t-tbatija kollha li għaddew minnha, għandhom dinjità: ġew b’wiċċhom minn quddiem. Jiena ħsibt dak li għidt anki ftit ilu, fit-tbatija tal-gwerer, fil-kefrija li ġġib magħha l-gwerra… Imma dawn in-nisa ġew użati, ġew imjassra, u din kollha kefrija… F’dan kollu ħsibt. Id-dinjità li huma għandhom u kemm batew. U t-tbatija hi wirt għani. Aħna ngħidu… l-ewwel Missirijiet tal-Knisja kienu jgħidu li d-demm tal-martri hu żerriegħa ta’ Nsara ġodda. Intom il-Koreani żrajtu ħafna, ħafna. U biex tibqgħu koerenti. Issa qed jidher il-frott ta’ dak iż-żrigħ tal-martri. Fuq il-Korea ta’ Fuq, jiena naf li hi tbatija, dan nafu biċ-ċert: dak veru. Imma hi tbatija ta’ din il-qasma tal-pajjiż. Il-lum, fil-katidral, fejn ilbist il-ħwejjeġ għall-Quddiesa, tawni b’rigal kuruna tax-xewk ta’ Kristu, maħduma mill-ħjut tal-ħadid li jifirdu ż-żewġ partijiet tal-Korea waħda. U nġorru miegħi! Fuq l-ajurplan dan hu rigal li jiena nġorr miegħi… It-tbatija tal-firda, ta’ familja maqsuma. Jiena, kif għidt – il-bieraħ, naħseb, ma niftakarx meta, jew jien u nkellem lill-isqfijiet: ma niftakarx – għandna tama: iż-żewġ Korej huma aħwa, jitkellmu l-istess ilsien; meta titkellem l-istess ilsien dan għax għandek l-istess omm, u dan jimliena bit-tama. It-tbatija tal-firda hi kbira, dan nifhmu u nitlob biex tieqaf.
Padre Lombardi
Issa jmiss lil Pulella, mill-grupp tal-lingwa Ingliża…
Pulella
Osservazzjoni u mistoqsija: Bħala Italo-Amerikan ridt nifraħlek għall-Ingliż tiegħek. M’għandekx għax tibża’. U jekk qabel tmur l-Amerika, art twelidi, tixtieq tipprattika ftit, jien disponibbli. Hu x’inhu l-aċċent li tixtieq taqbad, ta’ New York – jien minn New York –, jiena disponibbli. Il-mistoqsija tiegħi hi din. Int tkellimt dwar il-martirju: fejn wasalna fil-proċess ta’ l-Isqof Romero? Int x’tixtieq li joħroġ minn dan il-proċess?
Il-Papa Franġisku
Il-proċess kien għand il-Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi, imblukkat “għall-prudenza”, kienu jgħidu. Issa m’għadux wieqaf. Għadda għand il-Kongregazzjoni tal-Qaddisin. U qed isegwi t-triq normali ta’ kull proċess. Jiddipendi mill-postulaturi: dak importanti ħafna, li jħaffu, għax jien dak li nixtieq, u li jiġi ċċarata: meta hemm il-martirju in odium fidei, hux għall-istqarrija tal-fidi, hux biex nagħmlu l-ħwejjeġ li jordnalna Ġesù, mal-proxxmu. U din hi ħidma tat-teologi, li qed jistudjawh. Għax warajh hemm Rutilio Grande u hemm oħrajn: hemm oħrajn li nqatlu imma li m’għandhomx l-importanza ta’ Romero. Dan irridu niddistingwuh teoloġikament. Għalija Romero hu bniedem ta’ Alla, imma jrid isir il-proċess, imma anki l-Mulej irid jagħti s-sinjal tiegħu, hemm… Jekk hu jrid, dan isir. Imma issa l-postulaturi jridu jimxu, għax m’hemmx impedimenti.
Padre Lombardi
Allura, għandna l-aħħar mistoqsija, nagħtuha lil Céline Hoyeau, li ġiet f’isem La Croix, ġurnal Kattoliku Franċiż.
Céline Hoyeaux
Santità, fid-dawl tal-gwerra f’Gaza, fil-fehma tiegħek kienet falliment it-talba għall-paċi organizzata fil-Vatikan fit-8 ta’ Ġunju li għadda?
Il-Papa Franġisku
Grazzi, grazzi tal-mistoqsija tiegħek. Dik it-Talba għall-Paċi assolutament ma kinitx falliment. L-ewwel, l-inizjattiva ma ħarġitx minni: l-inizjattiva li nitolbu flimkien ħarġet miż-żewġ Presidenti, mill-President ta’ l-Istat ta’ Israel u mill-President ta’ l-Istat tal-Palestina. Huma kienu wrewni b’dan it-tħassib. Imbagħad, ridna nagħmluha hemm, imma ma stajniex insibu l-post it-tajjeb, għax il-prezz politiku għall kull naħa kien kbir wisq jekk immorru n-naħa l-oħra. In-nunzjatura kienet tkun post newtrali, imma biex jasal fin-nunzjatura l-President ta’ l-Istat tal-Palestina kellu jidħol mil-Lvant ta’ Ġerusalemm u dan ma kienx faċli. U huma qaluli: “Mela nagħmluha l-Vatikan! Aħna niġu…”. Dawn iż-żewġt irġiel huma bnedmin ta’ paċi, huma nies li jemmnu f’Alla, u ġarrbu tant ħwejjeġ koroh, tant ħwejjeġ koroh li huma konvinti li l-unika triq biex tissolva dik il-biċċa hi n-negozjat, id-djalogu u l-paċi. Imma l-mistoqsija tiegħek, issa: kienet falliment? Le: jiena nemmen li l-bieb infetaħ. L-erba’ rappreżentanti li huma – Bartilmew ried li jkun hemm bħala kap ta’ l-Ortodossija, ekumeniku ta’ l-Ortodossija, ma rridx nuża terimini li forsi ma jogħġbux lill-Ortodossi kollha. Kienet ħaġa tajba li l-Patrijarka Ekumeniku kien hemm magħna. Imma, infetaħ bieb tat-talb: “Imma rridu nitolbu: dan hu don”. Il-paċi hi don, don li niksbuh bil-ħidma tagħna, imma hi don. U ngħidu lill-umanità li barra t-triq tan-negozjat, li hi importanti, tad-djalogu, li hi importanti, hemm anki dik tat-talb. Tajjeb. Wara dan, seħħ li seħħ. Imma dan hu ħaġa tal-mument li seħħ b’kumbinazzjoni. Dik il-laqgħa ma kinitx ħaġa ta’ dak in-nhar u daqshekk: hi pass fundamentali ta’ atteġġjament uman: it-talb. Issa d-duħħan tal-bombi, tal-gwerer m’hux iħallina naraw il-bieb, imma l-bieb għadu miftuħ minn dak in-nhar. U għax jien nemmen f’Alla, jien nemmen li l-Mulej qed iħares lejn dak il-bieb u lejn dawk li jitolbu u dawk li jitolbuh jgħinna. Eħ iva, għoġbitni dik il-mistoqsija: grazzi, grazzi li għamiltha. Grazzi.
Padre Lombardi
Santità, grazzi ħafna. Naħseb li għamilt iżjed minn siegħa ta’ konverżazzjoni magħna u għalhekk xieraq issa li tmur tistrieħ ftit fi tmien dan il-vjaġġ. Fost l-oħrajn, dan il-vjaġġ… aħna nafu li aktarx il-lejla sa tmur lura għand il-Madonna…
Il-Papa Franġisku
Mill-ajruport immur dritt għand il-Madonna [ta’ Santa Maria Maggiore]: hi ħaġa sabiħa. Dr Giani ordna li jġibuli l-fjuri tal-Korea bil-kulur tal-Korea, imma mbagħad jien u ħiereġ min-nunzjatura ġiet tifla ċkejkna b’bukkett fjuri, ward, u għidna: “Imma lill-Madonna neħdulha propju dawn il-fjuri ta’ tifla mill-Korea”. U dawn se neħdilha. Mill-ajruport immorru nitolbu ftit hemm u mbagħad għad-dar.
Padre Lombardi
Tajjeb. Kun af li anki aħna sa nkunu miegħek biex nirringrazzjaw lill-Mulej għal dawn il-jiem straordinarji. U awguri int u tieħu mill-ġdid f’idejk il-ministeru tiegħek f’Ruma, u aħna nkomplu nakkumpanjawk, u nittama li int tkompli tagħtina, kif tajtna f’dawn il-jiem, ħwejjeġ sbieħ fuqiex nitkellmu. Grazzi.
Il-Papa Franġisku
U grazzi lilkom ta’ xogħolkom, grazzi ħafna… U skużawni li ma nistax nibqa’ magħkom iżjed fit-tul. Grazzi, eħ! L-ikla t-tajba!
Miġjub mit-Taljan għall-Malti minn Francesco Pio Attard